Бу ибора ортида мамлакат иқтисодиёти ва сиёсатида юз бераётган кескинликни ва чуқур ўзгаришларни яширинади. Улар замонавий турк тарихида марказий роль ўйнаб, Туркия давлатининг келажагига таъсир кўрсатиши мумкин. Мамлакатнинг иқтисодий вазни ва халқаро аҳамиятини ҳисобга олган ҳолда, бу ўзгаришлар муқаррар равишда Россия сиёсатига таъсир қилади.
Фаровонликнинг қулаши
Маҳаллий валюта - лира декабр ойида бир неча бор пасайиш рекордларини янгилади. Бир доллар 15 га, кейин эса 17 лирагача кўтарилди. Тўғри, кейин Эрдоғон ҳукумати берган фуқароларнинг омонатларини ҳимоя қилиш ҳақидаги шошқалоқ ваъдалари вазиятни бироз барқарорлаштирди - лира 13,5 белгисига қайтди. Илгари иқтисодчилар долларнинг қиймати 6 лирадан ошса, фалокат бўлишини башорат қилишганди...
Қуруқ рақамлар ортида ҳақиқий фожиа яширинган. Туркия импортга, жумладан ёқилғи харидига қарам, шунинг учун лиранинг тушиши нархларнинг ошишига сабаб бўлди. Давлат статистика агентлиги маълумотларига кўра, Туркияда нархлар ўтган ойга нисбатан 36 фоизга ошган. Танқидчиларнинг айтишича, расмий рақамлар нотўғри ва ҳақиқий вазият бундан ҳам баттар. Ўтган йили уй-жой нархи тахминан учдан бирига ошди. Маҳсулотларнинг асосий савати кескин қимматлашди: сабзавот – картошка, помидор, салат – нархлар йил давомида қарийб 70 фоизга, товуқ гўшти 68 фоизга, тухум – 47 фоизга, кунгабоқар ёғи нархи 41 фоизга қимматлашди. Нон 40 фоизга қимматлашган, бироқ ҳукумат ноннинг айрим турлари учун паст нархларни сақлаб қолди. Дарҳол узундан-узун навбатлар пайдо бўлди. Эҳтимол, туркларнинг ярми ёки ҳатто аксарияти қашшоқлик чегарасида ёки аллақачон ундан ҳам пастда.
Менинг дўстларим - Туркия университетлари битирувчилари, ишсиз ўтиришибди. Бири - дипломли биолог - меҳмонхонага ишга кирди, у ўзини жуда омадли деб ҳисоблайди. Унинг иш куни баъзан 12 соат давом этади. Туркларнинг 11 фоизи ишсиз, аммо ёшлар орасида бу кўрсаткич анча юқори. Ёшлар орасидаги ишсизлик даражаси 25 фоиздан ошса, ҳар қандай мамлакат, социологларнинг фикрига кўра, сиёсий жиҳатдан беқарор бўлиб қолади.
Нью-Йорк Таймс газетаси журналисти ва ушбу газетанинг Туркиядаги мухбирлик пункти раҳбари Шарлотта Галл мамлакатда ҳукмрон кайфиятларни таърифлайди. Истанбулнинг камбағал ишчилар яшайдиган маҳаллаларида давлат нон дўконлари ташқарисидаги кўчаларда қошларини буриштирган одамларнинг навбатлари турибди. "Одамлар бу вазиятни эплай олмайдилар", дейди 57 ёшли Сенгул Эссен. - Мен 21 йил фаррош бўлиб ишладим, энди мен нон учун навбатда турибман". Репрессия эҳтимолидан қўрқиб, улар нима деб ўйлашларини айтишни хоҳламайдилар. Аммо оломон орасида шовқин кучаймоқда. "Нега биздан ўзимизни қандай ҳис қилаётганимиз ҳақида сўраяпсиз, биз бу ерда эканлигимизни кўряпсиз-ку!"- деди улар журналистларга. "Фарзандларимнинг келажаги ҳақида нима дея оламан? – нолийди улардан бири. - Ҳамма кунига бир марта овқатланиш учун ўзини таъминлашга ҳаракат қилади. Одамлар эртаси куни ҳақида ўйлай олмайдилар. Улар келажагини режалаштира олмайдилар. Бу нафақат менга, балки бутун Туркияга тегишли"."Биз илгари кафеда дўстларимиз билан чой ичиб ўтирардик, аммо энди бир стакан чой 7 лирага чиқди ва биз у ерга бормаяпмиз", дейди ўрта мактаб битирувчиси Кансу Айдин. - Бизнинг ижтимоий ҳаётимиз тўхтади ва энди биз худди жон сақлаяпгандай яшаяпмиз". Бошқалар коронғу келажакни башорат қиляпти.
Дўқ-пўписа ва тазйиқларга қарамай, мухолифат нархларнинг ошишини танқид қилиб, йирик норозилик намойишларини ўтказишга муваффақ бўлди.
Сунъий инфляция
Инфляциянинг асосий сабаби Туркия президенти Ражаб Тоййиб Эрдўғаннинг онгли равишда олиб борган сиёсатидир. У паст фоиз ставкалари тарафдори бўлиб, иқтисодчиларнинг тавсияларига зид равишда уларни мунтазам равишда пасайтиришга эришади. Дунёда ҳукмрон иқтисодий назарияга кўра, юқори фоиз ставкалари инфляцияни тўхтата олади. Аммо Эрдўған ва оз сонли муқобил фикрдаги иқтисодчилар бошқача фикрда. Бундан ташқари, Туркия президенти пандемия оқибатларини бартараф этиш – ишсизликни камайтириш мақсадида арзон кредитлар ҳисобидан саноат ўсишини рағбатлантиришга интилмоқда.
Эрдўған фоиз ставкаларини камайтириш бўйича мунтазам қарорларини омма олдида чиқиш қилиб, нима учун у ҳеч қачон камайтиришдан бош тортмаслигини ва юқори банк фоиз ставкалари билан рози бўлмаслигини тушунтиради. Хусусан, у ўз ҳаракатларини судхўрликни тақиқловчи Ислом қонунларига мурожаат қилиш билан оқлайди. Эрдўғаннинг турк телекомпанияси билан навбатдаги катта интервьюсидан сўнг, маҳаллий валюта қулаб, мамлакатга икки соат ичида миллиардлаб лирага тушгандан сўнг собиқ бош вазир, ҳозирда эса мухолифатчи Келажак партиясининг раҳбари Аҳмет Давутўғлу президентдан жим бўлишни сўради. "Худо ҳаққи, бошқа ҳеч нарса деманг!" деб ёзди у твиттерда. Лекин Эрдўған жим бўлиш ниятида эмас. У гапиришда давом этмоқда.
Декабр ойи охирида Чикаго университети профессори Константин Сонин "Рул жиннининг қўлидами?" деб номланган маълумот чоп этди. Унинг таъкидлашича, иқтисодиёт фани одатда катта қийинчиликларга дуч келади – турли баҳсли назарияларни амалда синаб кўриш мумкин эмас, шунчаки сиёсатчи ва молиячиларнинг ҳеч бири ўз пуллари ва мамлакат тақдирини хавф остига қўйишга журъат эта олмайди. Аммо Эрдўған айнан шундай қилди.
“Туркия президенти Эрдўған асосий ставкани пасайтириш инфляцияни пасайтиради, деб ишонади (ишонармикан?)”, деб ёзади Сонин, - ва у ставкаларни пасайтиришга эришиб, инфляцияга қарши курашмоқда (2021 йилда Туркияда нархлар ошиши эмас, балки инфляция – яъни нархларнинг ўсиш суръатлари доимий равишда ўсиши рўй берди). Туркияда ҳамма нарса шундай тартибга солинганки, президент ҳақиқатда Марказий банкни ва асосий ставкани бевосита назорат қилади. Мана, марҳамат, ҳамма нарса тасдиқланди. Ер Қуёш атрофида айланади. Волга дарёси Каспий денгизига қуйилади. Асосий ставканинг пасайиши лиранинг пасайишига ва инфляциянинг ошишига олиб келади.
Эрдўғаннинг ўзи ишонган назариянинг тўғри эканлигини ва Туркия душманларининг ҳийла-найранглари туфайли нархлар кўтарилаётганини тушунтирди. У ҳатто нархларнинг кўтарилишига қарши кураш турк миллий мустақиллиги учун янги жанг эканлигини эълон қилди. Афсуски, Туркия жангни аниқ бой бермоқда - нархлар ўсишда давом этмоқда.
Шу билан бирга, Эрдўғаннинг фикрлашида соғлом фикр элементлари мавжуд. У ва унинг тарафдорлари реал иш ҳақининг пасайиши туфайли (улар инфляция туфайли пасаймоқда) меҳнат харажатлари пасаймоқда ва турк ишлаб чиқарувчилари, айниқса экспортчилар даромадни оширадилар. Қайсидир маънода, бу қачондир содир бўлади.
Туркияда ишсизлик даражаси пасаймоқда. Расмий Туркия маълумотлари ва Блумберг баҳоларига кўра, учинчи чоракда мамлакатнинг 765 миллиард долларлик иқтисодиёти G-20 га аъзо мамлакатларнинг аксариятини ортда қолдирди ва йиллик ҳисобда 7,4 фоизга ўсди. Иккинчи чоракда Туркиянинг ялпи ички маҳсулоти пандемия чўққисида қисқарганидан кейин йилига 21,7 фоизга ўсди, бу камида 1999 йилдан бери энг катта ўсишдир. Аммо ишсизликнинг қисқариши турмуш даражасининг пасайишини қопламайди. Эрдўғаннинг назарияларидан фарқли ўлароқ, инфляция ҳамон ўсишда.
Сўнгги йилларда Эрдўған кўплаб маслаҳатчиларни - профессионал иқтисодчиларни, шу жумладан Марказий банк раҳбарларини олиб ташлади – аслида уни ўзи бевосита бошқаряпти. Эҳтимол, у вазиятни яхшироқ тушунаман деб ўйлайди.
Аммо яқинда Эрдўған унинг сўзларига қулоқ соладиган социологик сўров бўйича маслаҳатчилардан бири Меҳмет Али Кулат ёмон хабарни хўжайинига етказишига тўғри келганлигини айтди. Сўнгги маълумотларга кўра, респондентларнинг қарийб 60 фоизи иқтисодий вазиятдан жуда норози, 41 фоизи эса ўзларининг асосий эҳтиёжларини қондира олмаслигини айтган. Социологларнинг фикрича, Туркияда давлат муассасаларига ишончсизлик кенг тарқалган. Респондентлар баъзи саволларга яширин ғазаб билан жавоб беришди. "Бу энди сиёсат доирасидан ташқарига чиқадиган нарса", дейди Кулат.
Бундан кимга фойда?
Марказлаштирилган изчил иқтисодий сиёсатни манфаатдорлар иштирокисиз амалга ошириш мумкин эмас. Аксарият турклар норози бўлса, фоиз ставкаларининг пастлиги кимга фойда?
Россия Иқтисодиёт мактаби ректори Рубен Ениколопов ҳақли равишда йирик буржуазиянинг бир неча гуруҳига ишора қилмоқда: "Туркия Президентининг бундай мунозарали иқтисодий сиёсатни олиб боришда қатъиятлилигининг сабабларидан бири, эҳтимол, популист етакчиларнинг эксперт ва мутахассисларга бўлган ишончсизлигининг ўзига хос хусусиятидир. Бироқ, бунинг ўзи Эрдўған каби тажрибали сиёсатчининг ҳаракатларини тушунтириш учун етарли эмас. Бунинг учун паст фоиз ставкалари билан таъминланган ва миллий валютанинг пасайишига олиб келадиган юқори инфляциядан ким ютиши ва ким ютқазишини тушуниш керак. Нархларнинг тез ўсишининг асосий бенефициарлари биринчи навбатда харажатларнинг катта қисми маҳаллий валютада кўрсатилган экспортчилардир."Уларга қўшимча равишда, Ениколопов таъкидлаганидек, миллий валютада белгиланган ставкада кредит олган иқтисодий агентлар ва қурилиш сектори фойда кўради, чунки қурилишни арзон кредитлар билан молиялаштириш мумкин.
Шуни ёдда тутиш керакки, иккала бизнес гуруҳи ҳам Туркиянинг ҳукмрон консерватив исломий “Адолат ва тараққиёт” партиясига яқин, баъзилари эса унинг олий раҳбарияти ва Эрдўған оиласига яқин.
Грециялик тадқиқотчи Амилия Вулвули Эрдўған режимини мамлакат ичкарисидаги консерватив сунний чет ҳудудлар қўллаб-қувватлашига ишора қилади. Бу қўллаб-қувватлаш "Анадўлу йўлбарслари" - сўнгги ўн йилликларда иқтисодиёти тез ўсган шаҳарлар, маҳаллий вилоят буржуазияси ва миллиондан ортиқ аҳолиси бўлган Кайсери каби жойларда ишчилар синфи орасида шаклланди. Ҳукумат томонидан қўллаб-қувватланган консерватив Анадўлу буржуа гуруҳлари маҳаллий саноатни, жумладан экспортга йўналтирилган саноатни ривожлантиришга муваффақ бўлди. Туркиянинг ички қисми ҳамон Эрдўған тарафида, чунки унинг консерватив диний қарашлари ва сиёсати уларга иқтисодий муваффақиятлар олиб келган.
Иккинчи нуфузли бизнес гуруҳи йирик қурилиш компанияларидир. Уларнинг гуллаб-яшнаши Эрдўған ҳукмронлигининг бошқа томони – худди буюк Истанбул канали лойиҳаси каби ғазнадан молиялаштириладиган мега лойиҳалар билан боғлиқ. Бу ва бошқа нуфузли бизнес гуруҳлари ҳукмрон партиянинг юқори қисми билан чамбарчас боғланган. Йирик инфратузилма лойиҳалари Туркияни ўзгартириб, унинг ривожланишининг «мотор»ларидан бирига айланди, бироқ шу билан бир пайтда тадбиркорларнинг бир қисми ва бир қатор порахўр амалдорларни бойитди.
Туркияда, Блумберг иқтисодчиларининг таъкидлашича, бойликнинг камбағаллардан бойларга тез тақсимланиши кузатилмоқда. Ишчилар синфи ва ўрта қатламлар қашшоқлашиб бормоқда, буржуазиянинг бир қисми эса тез бойиб бормоқда.
Бироқ, айрим тадбиркорлар ҳам бўлаётган воқеалардан норози ва Эрдўғаннинг иқтисодий сиёсатини таваккал, пухта ўйланмаган авантюра деб билади. Сармоядорлар мамлакатдан қочиб кетишмоқда, чунки улар учун тез қадрсизланаётган лирани тарк этиш фойдалироқ. Нархлар кўтарилиб, чет эл товарларини сотиб олишга мажбур бўлган тадбиркорлар бонг урмоқда. Ҳатто исломий бизнес уюшмалари ҳам лира курсининг ҳаддан ташқари юқорилигидан шикоят қиладилар.
Сиёсат ва нархларнинг ошиши
Аксарият турклар Эрдўғаннинг иқтисодий сиёсатидан норозилиги аллақачон унинг машҳурлигининг сезиларли даражада пасайишига олиб келган. Айнан инфляциянинг ўсиши Туркия президентининг машҳурлигини ўлдирмокда. Сайловлар 2023 йилда бўлиб ўтиши керак, бироқ уларни бу йил ҳам чақириш мумкин. Агар бугун президентлик сайловлари ўтказилса, Эрдўған Анқара ҳокими Мансур Яваш ва Истанбул ҳокими Экрем Имомўғлуга ютқазади. Иккаласи ҳам мухолифатдаги Республика Халқ партияси (РНП) билан алоқадор.
Ҳозирда олтита етакчи мухолифат партияси бирлашган. Уларнинг коалициясида ғалабага умид қилиш учун барча асослар бор. Қон ҳидини сезган мухолифат кучларини сафарбар қилди. Улар РНП ва Яхши партиядаги турк миллатчиларидан (буларнинг кейингиси тез машҳурликка эришмоқда), курд мухториятчилари ва Халқлар демократик партиясидан (ДПН) социал-демократларигача бўлган турли сиёсий доирадаги гуруҳларни бирлаштирдилар.
Аввалроқ Эрдўғон даврида мамлакатни бошқарган таниқли сиёсатчилар, жумладан собиқ ташқи ишлар вазири ва собиқ бош вазир Аҳмет Довутўғли ва 21-аср бошидаги турк иқтисодий мўъжизаси муаллифи Али Бабажон ҳам мухолифат сафига қўшилган. Бизнес ва ҳарбийларнинг бир қисми улар томонда. Бу сиёсатчиларни ўз сафига қўшиб, мухолифат коалицияси яна бир муҳим устунликка эришди – энди у иқтисодий тикланиш ва сиёсий барқарорликни таъминлай оладиган тажрибали ва муваффақиятли (Эрдўғандан фарқли ўлароқ) мутахассисларга эга эканлигини айтиши мумкин.
Мухолифатнинг мақсади - Эрдўғандан норози бўлганларнинг барчасини сафарбар қилиш, уларни бир сайлов муштига бирлаштириш. Уларнинг тактикасини Яқин Шарқнинг бошқа давлати – Исроилдан олган кўринади, у ерда ўта ўнг миллатчилардан тортиб араб озчиликларигача, қирғийлардан тортиб кабутарларгача бўлган сиёсий кучлар коалицияси мамлакатни 12 йил бошқарган сиёсатчи Бенямин Нетаньяхуни сайловларда ҳокимиятдан четлатишга муваффақ бўлди. Шундай қилиб, гап йиллар давомида сезиларли даражада, улар айтганидек, "маъмурий ресурс" тўплаган раҳбарга қарши курашда аллақачон синовдан ўтган тактика ҳақида бормоқда.
Ҳатто ўтмишда мухолифат матбуоти билан алоқа қилишдан қочган Эрдўғоннинг айрим расмийлари ҳам унга интервью бера бошлади. Эҳтимол, улар мамлакатнинг бўлажак хўжайинлари билан жанжаллашишни хоҳламайдиларми?
Аммо ҳамма нарса унчалик оддий эмас. Эрдўған аввалги иқтисодий сиёсатни давом эттирмоқда, яъни ўзини сайловчилар фикрига бефарқдек тутади. Афтидан, унинг атрофига буржуазиянинг энг бой вакиллари ва амалдорларни тўплаш муҳимроқдек туюлади.
Бу Туркияда адолатли сайловлар бўлмаслигидан дарак эмасми? Ҳар ҳолда, кейинги бир неча йил ичида мамлакат бутунлай бошқача воқеликка дуч келиши мумкин.
Агар Эрдўған сайловда ютқазса, мухолифат коалицияси мамлакатнинг сиёсий ва иқтисодий йўналишини сезиларли даражада ўзгартиради. Агар Эрдўған адолатли сайловлар ўтказишдан бош тортса, бу оммавий норозиликларга сабаб бўлади ва ташқи сиёсатдаги асоратларни келтириб чиқаради. Учинчи сценарий Эрдўған ёки унинг шерикларидан бири сайловларда ҳалол ғалаба қозониб, худди шу йўлни давом эттириши мумкинлигини назарда тутади. Аммо айтилганлар нуқтаи назаридан, бу вариант энг эҳтимоли паст кўринади.
