Май ойининг ўрталаридан бошлаб Қирғизистон билан Қозоғистон чегарасида юзлаб оғир юк машиналарининг километр узунликдаги навбатлари пайдо бўлди. Транспортнинг ўтиш тезлиги кўпгина омилларга боғлиқ ва ҳар доим ҳам контрабанда ва коронавирус инфекциясига қарши курашнинг эълон қилинган мақсади бўлавермайди. Қирғизистон Чегара хизмати қўшимча чекловлар ўтган йил охиридан (яъни карантин жорий этилгунга қадар) пайдо бўла бошлаганини ва ҳозир вазият шунчаки кескинлашганини айтди. Россия бозорларига олиб келинган янги етиштирилган сабзавот ва мевалар бошқа товарлар қаторида ҳозир чегарада айнимоқда.
"Чегарада тиқилиб қолиш, афсуски, мунтазам равишда содир бўлади, - дея тасдиқлади Бишкекдаги "Пикир" минтақавий экспертлар клубининг ҳамраиси Игорь Шестаков ВЗГЛЯД газетасига. - Асосий сабаблардан бири – жисмоний шахслар юкларни нотўғри расмийлаштиради, рухсат берувчи ҳужжатларга эга эмас ва улар олиб юрганларидан озроқ вазнни кўрсатишидир". Шестаковнинг фикрича, контрабанда муаммоси ҳам долзарбдир.
Бишкек учун Қозоғистон билан шимолий чегарада ташқи савдо нуқтаи назаридан муқобил вариант йўқ. У орқали Россия, бутун Қозоғистон, Европа ва ҳаттоки Туркия билан савдо-сотиқ қилинади.
Контрабанда, айниқса хитойликлар контрабандаси қозоқ-қирғиз муносабатларида аллақачон муаммога айланган. Қирғизистон ЕОИИга киришдан олдин, Хитой товарларига Қирғизистон божхона тўловлари кам эди. Қирғизистонга келган Хитой товарлари МДҲнинг бошқа мамлакатларига, асосан Россияга экспорт қилинарди. Аслида, бу мунтазам реэкспорт эди. Евросиё Иттифоқига қўшилгандан сўнг, божлар оширилиши керак эди, аммо яна бир йўли топилди.
Бож миқдори товарлар нархига боғлиқ бўлганлиги сабабли, Қирғизистон божхоналарида бу нарх орсизларча равишда бир неча бор камайтириб берилган. Кейин Made in China сўзлари ёзилган ёрлиқлар Made in Kyrgystan га алмаштирилди ва қирғизистонлик маҳсулотлар ниқоби остида экспорт қилинди. Божхона ходимлари ва транспорт компаниялари бундан фойда кўришади.
Марказий Осиёдаги ҳозирги вазият Россиянинг ЕОИИ мамлакатлари - Беларусдаги шериклари таҳдид соладиган схемалар билан ўхшашликни келтириб чиқармоқда. Москва Ғарб мамлакатларига қарши озиқ-овқат маҳсулотларига санкцияларни жорий қилганидан сўнг, тўсатдан Беларусь кўплаб экзотик озиқ-овқат турларини ишлаб чиқарувчига айланди. " Беларусь сёмгаси", " Беларусь қисқичбақалари" ва "Беларусь креветкалари" унинг энг яқин иттифоқчиси Москвага қарши тан оладиган одатий номенклатура бўлиб қолди.
Худди шу нарса Евросиё Иттифоқининг жанубида содир бўлмоқда. Қирғизистондан Россия бозорига ноқонуний олиб ўтилишига йўл қўймайдиган Москванинг бошқа яқин иттифоқчиси - Қозоғистон фақат Москванинг божхона манфаатларини ҳимоя қилади.
Сиёсий харажатлар
Қирғиз-қозоқ муносабатларидаги энг катта кескинлик 2017 йилда Қирғизистонда президентлик сайловлари пайтида юз берган. Кейин Президент Алмазбек Атамбаев, қўшни мамлакат сайловларга аралашаётганини ва Нурсултон Назарбоевга қарши ҳиссиётларга бой ҳужумлар уюштирганини кўриб чиқди. Қозоғистон божхоначилари контрабанда контрабандасини илгари сезмаган жойда кўришлари учун бу этарли эди. Аслида, Қирғизистон иқтисодий блокадага тушиб қолди, чунки оғир юк ташиш билан боғлиқ бўлган ташқи савдонинг катта қисми пасайган.
Блокада бир неча ой давом этди, қозоғистонлик ҳамкасби билан умумий тил топа олган янги сайланган президент Сооронбай Жеенбеков вазиятни шахсан ўзи ҳал қила бошлагунча. Евросиё иқтисодий комиссияси бу вазиятни ўзи ҳал қила олмади, гарчи ЕОИИнинг икки аъзоси ўртасида жиддий иқтисодий зиддият бўлсада. Москвада қўллаб-қувватлашни топа олмаган Бишкек, ЖСТдаги Нур-Султон ҳақида шикоят қила бошлади, аммо унчалик ҳам муваффақиятли бўлмади.
Ҳозир вазият ҳали бундай кескинлашувга етгани йўқ, аммо аллақачон хавотирли қўнғироқлар жаранглади. Хусусан, Қирғизистон парламентининг Ташқи ишлар бўйича қўмитаси қирғиз-қозоқ чегарасидаги вазият ҳал этилгунга қадар ЕОИИга тегишли масалаларни кўриб чиқмайди. Аслида, энди парламент Евроосиё иттифоқи билан бирон бир янги келишувни маъқуллай олмайди. Аввалроқ, бир депутат ҳатто ЕОИИдан чиқиб кетишни таклиф қилди, чунки у коронавирус пандемиясининг ўртасида Қирғизистон ёлғиз қолган ва унга ёрдам берилмади деб ҳисоблайди.
«Қирғиз-қозоқ чегарасидаги вазият иттифоқ давлатларининг келишувларига зид. Ўтган йилдан бери биз вазиятни тўсиқ деб билганимиз сабабли, биз ЭОИИнинг тартибга солиш доирасидаги кенгаш билан боғланмоқдамиз. Ва бу бизнинг ички иттифоқ келишувларимизга зид келади. Ушбу масала яқин кунларда ҳал қилинади деб умид қиламиз "деди вазият билан танишиш учун шахсан чегарага борган Қирғизистон Бош вазирининг ўринбосари Эркин Асрандиев.
Қозоғистон божхонасида товарларни текшириш чўзилиб кетганлиги қанчалик асосли эканлигини айтиш қийин. Шу билан бирга, нуфузли компаниялар кўпинча текширувларни тезда ўтказадилар.
«Одатда юридик шахслар бундай муаммоларга дуч келмайдилар, чунки улар товарларни барча стандартларга мувофиқ равишда ташкил қиладилар. Масалан, «Веселый молочник» маҳсулотлари билан танилган PepsiCo компанияси каби. Қирғизистон ва Қозоғистон ўртасидаги муносабатларнинг энг инқирозли пайтларда ҳам унинг маҳсулотлари Қозоғистон чегарасини ҳеч қандай муаммосиз кесиб ўтди. Евросиё Иттифоқи товарларнинг эркин ҳаракати тўғрисида эълон қилади, аммо ҳар қандай декларациянинг ўз қоидалари бор ", - деб ҳисоблайди Игор Шестаков.
ЕОИИ барқарорлиги сўроқ белгиси остидами?
EОИИга киришдан олдин, Қирғизистон товарларни паст нархларда импорт қилган Хитой билан савдо-сотиқдан яхши даромад оларди. 90-йилларда маҳаллий ишлаб чиқарувчилар йўқ бўлиб кетди, шунинг учун протекционизм ёрдамида сақлайдиган ҳеч ким йўқ эди. Сиёсий элиталарнинг Божхона иттифоқига киришга рози бўлишлари сабаблари маҳаллий ва реэкспорт қилинадиган товарларнинг Россия ва Қозоғистонга ишончли экспорт қилинишини кутиш бўлган.
Ушбу тахминлар фақат ўтиш даврининг амалдаги аъзолигининг дастлабки йилларида оқланди. Энди имтиёзлар тугади ва савдо қирғиз тадбиркорлари тайёр бўлмаган умумий қоидаларга мувофиқ амалга оширилиши керак.
"Қирғизистон ЕОИИга аъзо бўлганидан кейин у учун янги савдо шароитларига мослаша олмади", деди Санкт-Петербург давлат университети постсовет ҳудудида халқаро муносабатлар кафедраси доценти Евгений Трещенков ВЗГЛЯД газетасига. - Қирғизистонлик ишлаб чиқарувчилар ва экспорт қилувчилар россиялик ва қозоғистонлик ҳамкасбларидан жиддий рақобатга дуч келишмоқда. Хитойдан товарларни қайта экспорт қилиш имкониятлари эса жуда чекланган.
Евросиё Иттифоқига қўшилиш чоғида Бишкек ҳаражатлар қопланишига умид қилди, аммо бу этарли даражада бўлмади. Ўз навбатида, Қозоғистон ҳам ўз қўшнисига қарши жуда кўп шикоятларга эга”.
Eвросиё Иттифоқининг икки аъзоси ўртасидаги аниқ муаммоларга қарамай, дунёнинг нариги томонида Буюк Британия сингари, кимдир эшикни ёпиб қўйиши эҳтимоли жуда оз. Зеро, Марказий Осиёда муқобил интеграция мавжуд эмас ва EОИИнинг бошқа аъзолари билан савдо Қирғизистон учун доим ҳал қилувчи бўлиб келган.
«Божхона пунктларидаги инқирозлар ҳали ҳам EОИИ барқарорлигига жиддий таъсир кўрсатмади. Умуман олганда, савдо келишмовчиликлари, агар улар сиёсий муаммолар билан боғлиқ бўлмаса, бу нормал ҳолат. Анъанага кўра, Россия-Беларусь можаролари EОИИ учун анча жиддий муаммо ҳисобланади. Иккала томон мурожаат қиладиган Евросиё Иқтисодий Комиссиясининг вазиятига таъсири ушбу идоранинг ҳақиқий ваколатлари туфайли чекланган. Вазиятга худди шу Россиянинг тўғридан-тўғри аралашиши эҳтимолдан холи ва исталмаган ва Евроосиё Иттифоқининг мавжудлиги хавф остида бўлган тақдирдагина юз бериши мумкин”, - дея хулоса қилади Евгений Трещенков.
