Бепарво мусулмонлар
Келинг, Салмон Рушдининг болаликдан динга муносабатини таҳлил қилишга ҳаракат қилайлик, эҳтимол ўшанда бу мураккаб ва зиддиятли шахснинг замонавий дунёда эгаллаган ғалати позициясини тушуниш мумкин бўлар. У Бомбайда (Махараштра штати) туғилган. Бу шаҳарда кўплаб динлар вакиллари мавжуд, аммо унда ҳиндуизм тарафдорлари устунлик қилади.
Салмоннинг ота-онаси мусулмон эди. Ҳиндистоннинг асосий порти бўлган Бомбай кўплаб миллатларнинг конгломерацияси бўлиб, унда маратха ва ҳиндустанликлар устунлик қилади. Аммо тақдир Салмон Рушдига Кашмирлик ота-она тортиқ қилди. Шундай қилиб, Салмон болалигиданоқ миллий ва диний озчиликка тегишли эди.
«Бундай оилада туғилиш дегани, бошиданоқ икки урф-одатни қонга сингдириш демакдир: 7-асрда Ҳиндистонга етиб борган мусулмонлар анъанаси ва, албатта, ҳиндларнинг минг йиллар давомида тўхтовсиз анъанаси» - адабиётшунос, ҳиндшунос Мариам Салганик ҳинд ёзувчисининг келиб чиқиш хусусиятларини жуда аниқ таърифлаб берди.
Салмон Рушдининг ота-онаси мусулмон эканликларини куз-кўз қилмасликка ҳаракат қилган. Ҳатто болаларга ҳам (Салмоннинг учта опаси бор) мусулмон эканлигини айтиш тақиқланган. Бироқ, ота-оналар ҳар доим ҳам мусулмон урф-одатларига риоя қилмас эди. Муқаддас Рамазон байрамида рўза тутган бўлса, оилада бошқа диний урф-одатлар, кўрсатмалар суст бажарилган, баъзан эса бутунлай унутилган. Ота ва она болаларининг нафақат ўзлари ўқиган мактабдаги ёки қўшни уйларнинг мусулмон болалари билан дўст тутиниши, балки одатий ўйинларини ҳам рағбатлантирмаган.
Ота-онанинг исломга бундай бепарво муносабати уларнинг ўғлига ўтган бўлиши ва Салмон Рушдининг кейинчалик пайдо бўлган романлари, хусусан, «Шайтоний оятлар» нинг сюжет чизиғига таъсир кўрсатган баъзи ҳаётий зиддиятларга етарлича баҳо бермаслигининг асл сабаби бўлган бўлиши мумкин.
Унинг онгида барча динлар аралашиб кетган
Салмон Рушди ҳаётида таълим ҳам муҳим рол ўйнади. Унинг ота-онаси уни ҳинд мактаби эмас, балки инглиз мактаби деган нуфузга эга бўлган Джон Конноннинг хусусий тижорат мактабига бердилар. Кейинчалик ёзувчи Англикан соборига мажбурий ташрифлар билан ушбу мактабда ўқишнинг баъзи тафсилотларини эслади. «Биз насроний ибодатларини билишимиз керак эди, масалан, «Отче наш» (инглизча «Our Father») ва бошқалар. Бу жуда ғалати кўринарди. Мактабда мингга яқин ўғил болалар бор эди, уларнинг атиги икки фоизи христианлар эди, аммо шунга қарамай, биз ҳар куни ерталаб «Our Father» ни ёддан айтишимиз керак эди.
Бироқ, ҳеч биримиз эслаш учун ибодатнинг сўзларини билмас эдик. Фақат бошланғич сатрлардан ташқари, кейин ҳамма умумий хорда нафаси остида тушунарсиз нарсаларни минғирлади. Ибодат охирида қандайдир ноаниқ ғўлдираш эшитиларди. Аммо ҳайратланарли томони шундаки, ҳамма ритмга риоя қилишга ҳаракат қиларди.
Христианликдаги «Худо қонуни» билан Салмон келиша олмагани аниқ, лекин бу ҳақида бироз тасаввурга эга эди. 1961 йилда, Салмон 14 ёшга тўлганда, отаси Анис Рушди ўғлининг таълимини Англияда давом эттиришга қарор қилди. Тадбиркорнинг молиявий аҳволи Салмонни Лондон хусусий мактабига, тўғрироғи, коллежга топширишга имкон берди.
Ҳиндистон мустақилликка эришгач, бизнес соҳасида катта ўзгаришлар рўй берди, бу эса Анис Рушди учун асоратларга айланди. У мусулмон эди, лекин ҳар доим Ҳиндистонга содиқ қолди ва ўзини ҳиндистонлик деб билди. Ҳиндлар нима учун мамлакат бўлинганидан кейин у Исломий Покистонга кетмаганини тушунмадилар. Аниснинг бизнеси муваффақиятсизликка учраган эди. Аста-секин қайғудан ичкиликка берилиб кетди. Салмон отасини оқлашга уринди, лекин унинг спиртли ичимликларга бўлган иштиёқини, суиистеъмол қилишга мойиллигини, портловчи табиатини кечира олмади. «Агар отаси савдогар бўлса ҳам, – деб ўйлади ўғли, – «яшил илон»га – шайтонга сиғинмаслиги керак эди, лекин қайси Худога – Аллоҳ, Исо Масиҳ, Мутлақ, Браҳма ёки бир вақтнинг ўзида бутун бир худолар пантеонига сиғинишми? Унинг онгида барча динлар аралашиб кетганди».
Қонундан ташқарида
Бутунлай банкрот бўлган ва уйни сотиб юборган Анис 1964 йилда оиласи билан Покистонга жўнаб кетган. Кўп ўтмай, Лондонда коллежни тугатган Салмон кучли норозилик билан ўз она шаҳри Бомбейга эмас, балки нотаниш Карачига қайтишга мажбур бўлди. 1965 йилда Ҳинд-Покистон можароси келиб чиқди, кейинчалик у урушга айланди. Салмон Рушдий Ҳиндистон самолётлари томонидан бомбардимон қилинган Покистонда эди, бироқ у ватани Ҳиндистонни душман деб ҳисобламасди. Ёшлар армияга чақирилди, Салмон ўзини «оқ қарға»дай ҳис қиларди.
У гўё «қонундан ташқарида», «эгасиз» бўлиб қолди, лекин ўзининг айби нимада эканини тушунолмади. У асли ҳинд мусулмони болалигидан мусулмон ва ҳинд урф-одатларини ўзлаштиргани ва ўсмирлик чоғида учинчисини - европаликни севиб қолганидами? Салмон ўзининг иккитомонламалиги, тўғрироғи, «тартибсизлик» ҳақида ўйлаш натижасида «эгасизлик», демак, «бефойдалик»нинг аёвсиз доирасига тушиб қолган, деган хулосага келди.
Ота-онаси ўғлининг руҳий соғлиғидан қўрқиб, уни деярли куч билан самолётга ўтқазиб, Англияга қайтариб юборди. Ўзининг ажойиб қобилиятлари туфайли коллеж битирувчиси Кембриж университетининг тарих факультетига ўқишга кирди. У динлар тарихи ва фалсафасини, хусусан, ислом динини ўрганишни хоҳларди. Салмон Қуръонни, ҳадисларни, оятларни синчиклаб ўрганди, лекин шариатнинг барча қоидаларига қўшила олмади. Ҳатто ёшлигида ҳам ҳинд талабасининг қалбида мусулмонларнинг муқаддас китоби қонунларининг мутлақ тўғрилигига шубҳа пайдо бўлганди. Бу биринчи қўнғироқ эди.
Кембрижда ўқишни тугатганидан кейин ёқтирмаслик ҳисси янада кучайди. Ҳар хил мукофотларга эга бўлган Энг яхши битирувчи Салмон асли шарқдан бўлгани учун ҳеч қаерга ишга олинмаган. Ишсиз қолиш истиқболи уни чексиз хўрлади: унинг билими ва қобилияти ҳеч кимга керак эмасди.
Ёш мутахассис иш излаб Покистонга қайтиб келди ва телевидениега ишга жойлашиб, жуда хурсанд бўлди. Rushdie ҳайвонлар ҳақида пьесаси ёзди, унда «чўчқа» сўзидан фойдаланганди. Мусулмон режиссёрлари ва сценарий муаллифлари буни ҳақорат деб билишди ва омадсиз драматург ишдан ҳайдалди. Шариат қонунларига дуч келган Рушди муваффақиятсизликка учради. Бир неча йил ўтгач, Лондондаги дўсти, бўлажак Нобель мукофоти совриндори ҳинд ёзувчиси Видьядҳар Сурьяпрасад Найпол билан суҳбатда Рушди шундай деди: «Биз қора сувларда сузган ҳиндлармиз, биз ... чўчқа гўштини истеъмол қиладиган мусулмонлармиз”.
«Менинг романим ислом ҳақида эмас»
Ота-онасига оғирлик қилмаслик учун Салмон яна иссиқ Покистонни тарк этиб, яна туманли Лондонга жўнади. Бу сафар у шокка тушди. Rushdie London газетасида чоп этилган қуйидаги хабардан ҳайратда қолди: «Яқинда Шарқий Лондонда покистонлик ўзининг ёлғиз қизини ўлдирди, чунки у инглиз йигитига ошиқ бўлганди ва шу тариқа унинг оиласига шундай шармандалик келтирдики, уни фақат қон билан ювиш мумкин эди. Фожиа янада даҳшатли кўринади, чунки отаси қизини чин дилдан севарди. Аммо қариндошлари ва дўстлари унинг ҳаракатини қоралашга шошилишмади».
Кейинчалик Салмон Рушди газета мақоласидан ушбу эпизодни ўзининг «Уят» романига қўшиб қўйди: «Мен ҳатто ўлган қизга исм бердим: Анаҳита Муҳаммад. Менинг тасаввуримда у Шарқий Лондон акцентида гапирар, ота-онаси билан она тилида гаплашарди, тушунарди, лекин бегоналар билан урду тилида гаплашишни рад этарди. Анаҳита Муҳаммад: қувноқ, жозибали, 16 ёшидан бироз умидсиз. Унинг учун Макка дискотекалар, баллар, эстрада томошалари, концертлар эди. У менинг кўз ўнгимда рақсга тушди ва ҳар сафар ташқи кўриниши ўзгариб кетарди. Кейин у мендан қочиб, арвоҳга айланди. Мен у ҳақида, шармандали зўравонлик ҳақида ёзишимни тушундим». Шундай қилиб, ёзувчининг мусулмонларга қарши муносабати аста-секин пишиб борарди.
Инсон табиати дуалистик эканлиги ҳақида қадимги кузатишлар мавжуд. Ҳатто Будда ҳам шундай деган: «Фақат танқидга ёки фақат мақтовга лойиқ одам бўлмаган ҳам, йўқ ҳам ва бўлмайди ҳам». Салмон Рушди бу гапни тўлиқ исботлай олади. «Шайтоний оятлар» атрофидаги баҳс-мунозараларда ҳам салбий, ҳам ижобий шарҳлар мавжуд эди. Бундай бир-бирига зид баҳолар ёзувчининг ўзига хос ички қарама-қаршилиги билан изоҳланарди.
Ҳиндистонда «Шайтоний оятлар» тақиқланганидан кейин Салмон Рушди Бош вазирни Ражив Гандига ёзган очиқ мактубида унинг романи ислом ҳақида эмаслигини айтди. Расмий жиҳатдан Рушдий ҳақ эди: китобда гап «бўйсуниш, итоат, таслим бўлиш» (submission) динининг шаклланиши ҳақида боради. Аммо инглиз тилидан таржимада «submission» сўзи «бўйсуниш, итоат, таслим бўлиш» деган - араб тилидан таржимада «ислом» билан бир хил маънони англатади. Демак, Рушди айёрлик қилди. Бу казуистика эмасми?
1989 йил март ойида Рушди «Штерн» журналида «Менинг китобим динга қарши роман эмас» деган мақоласини чоп эди ва бир неча кундан сўнг: «Романим мусулмонларни ғазаблантириши мумкинлигини биламан» деб эълон қилди. Бундай тутуриқсизликни қандай тушуниш мумкин?
Кўпинча Салмон Рушдий шубҳаланади, иккиланади, фикрини ўзгартиради. Унинг динга муносабатидаги зигзагларини қуйидаги гапларда солиштиришнинг ўзи кифоя: «Ёшлигимда мен жуда диндор эдим, - деб ёзади у 1989 йил 27 февралдаги «Time» журналида. - Аммо маънавий ғарблашув жараёнида Исломдан кўнглим қолган. Энди мен ишонмайман...». Орадан бир йил ўтиб, 1990 йил февраль ойида «Independent он Sunday» газетасида у шундай деди: «Мен ҳеч қачон ҳеч қандай худога ишонмаганман ва энди ҳам ишонмайман». Бошқача айтганда, Рушдий атеист эканлигини тан олди.
Чегарадан ўтган
Яна бир йил ўтиб, ўқувчи Италиянинг Panorama журналида нимани топиши мумкин? У ерда Гундо Алманси томонидан чоп этилган «Рушди иши» янги китобдан Исломга қасамёдгача» мақоласида Салмон Рушди яна Исломни қабул қилгани ҳақида хабар берилган. Ўқувчининг Рушдининг «шайтоний найранглари»га етиб улгурмайди – уларни бошқача атаб ҳам бўлмайди. Ёзувчи ўз ихтиёрисиз тушиб қолган «беихтиёр маҳбус» ҳолатининг ижобий ва салбий томонларини тарозига солиб, тавба қилгандек бўлиб, тўрт банддан иборат баёнотга асосланиб, ўзининг Ислом динини яна қабул қилганини эълон қилди:
1) «Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ ва Муҳаммад унинг расулидир»;
2) «Китобимдаги бирон бир қаҳрамон Пайғамбаримизни ранжитса ёки Қуръоннинг ҳақиқийлигига шубҳа билдирса, мен унинг ҳеч қандай фикрига қўшилмайман»;
3) «Романимнинг юмшоқ муқовада чоп этилишига рози бўлмайман ва унинг янги таржималарига рухсат бермайман»;
4) «Мен мусулмон дунёсини яхшироқ тушунишга интиламан».
Салмон Рушди Британия Ислом маданияти жамияти вакиллари иштирокида Исломга шундай қасамёд қилди. Исломни иккинчи марта қабул қилиш унинг гуноҳи учун тавбаси деб ҳисобланиши керакми?
Тавба ва покланиш бўлмади, чунки Рушди қасамини бажармади. У «Шайтоний оятлар»ни юмшоқ муқовада жуда кўп нусхада қайта нашр этди. Энди у ким бўлди - ёлғончими ёки диндор мусулмонми? Ёзувчи езгулик ва ёмонликнинг симбиозидир ва шу комплекс билан яшайди, яратади.
Бироқ, Салмон Рушди ўзининг ғалати хулқ-атвори ва фантастик ижодкорлиги билан доимо одамларни лол қолдириши ҳақиқатлигича қолмоқда. Сиз унга қўшилишингиз ёки аксинча, унга қарши чиқишингиз мумкин, аммо унга нисбатан бефарқ муносабат бўлиши мумкин эмас. Унинг ўзи ҳам ҳаётга бефарқ эмас, у содир бўлаётган воқеалардан доимо хавотирда. Масалан, Салмон Рушди Лондондан келган Нью-Йоркда 2001 йил 11 сентябрда рўй берган «Қора сешанба» воқеаси.
Унинг шу номдаги публицистик асарларининг катта жилдида жойлашган «Чизиқни кесиб ўтиш» мақоласига эътибор қаратиш мумкин («Step Across This Line», 2002). 2001 йил 11 сентябрдан кейин дунё ўзгарди. «Глобаллашув уйи»да ҳамма нарса аралашиб кетди. Аввалига исломчилар томонидан содир этилган террорчилик ҳаракати бутун мусулмон оламига соя солгандек туюлди, бироқ президент Жорж Буш ва унинг узоқни кўра оладиган баъзи тарафдорлари рўй берган воқеаларни ислом билан боғлашмади. Зеро, мусулмонлар, тинч аҳоли ҳам – Ироқ, Афғонистон, Саудия Арабистони ва дунёнинг бошқа минтақаларида террор қурбони бўлди...
Шарқ ва Ғарб «бир шишада»
Афсуски, Салмон Рушдининг публицист сифатида пайдо бўлиши Исломга қарши чизиқни янада кучайтирди. Бу нафақат бадиий нотўғри ҳисоб, балки ғоявий характердаги алданиш ҳам эди. Балки «яширин ҳаёт» йиллари акс-садо бериб, Рушдида яна исломофобия туйғулари пайдо бўлгандир. Рушди исломизмни ислом билан тенглаштиради, ваҳоланки, исломизм эса исломдан сиёсий мақсадларда фойдаланадиган оқим холос. Рушди публицист бўлиши биланоқ иккинчи Русди пайдо бўлади: унда психолог ва санъаткор ўлиб, исломга сиёсий нуқтаи назардан баҳо берадиган журналист пайдо бўлади.
2005 йил июл ойида террорчилик ҳужумлари навбати Лондонга етиб келди. Салмон Рушди эса бу сафар «дангалчилик билан» минбарга чиқиб, …. фақат исломни ислоҳ қилишни таклиф қилди! «Исломий ислоҳот нафақат жиҳод мафкурачиларига, балки анъанавий мадрасаларнинг бўғувчи муҳитига қарши курашиш учун ҳам зарур. Биз ёпиқ жамоаларнинг деразаларини кенг очишимиз керак, уларга тоза ҳаво кириши керак”
Қуръонга келсак, ёзувчи «VII асрда қабул қилинган қонунлар ўрнини XXI аср талабларига бўшатиб бериши»ни ҳисобга олиб, уни муқаддас эмас, балки тарихий манба сифатида ўрганишни таклиф қилади.
Салмон Рушдини кўплаб саволлар қизиқтирди. Динга асос солишида бошиданоқ ёзилган барча ҳуқуқлар абадий ўзгармаганми? Фоҳишалик учун жазо (тошбўрон қилиш) ёки ўғирлик учун жазо (қўлни кесиш) ҳақида нима дейиш мумкин? Бева аёл мероснинг саккиздан бир қисмини, ўғил болалар эса қизлардан икки баравар кўп мерос олиши мумкин бўлган мусулмонларнинг мерос қонуни-чи? Нима учун ислом фиқҳида аёлнинг гувоҳлиги эркакнинг гувоҳлигидан икки баробар қимматлироқ?
Бироқ, Рушди шариат қонунларидан камида биттасини қораламайди. Шариат қонунларига кўра, мусулмон кишининг тўрттагача хотини бўлиши мумкин. Рушдида бир вақтнинг ўзида емас, балки кетма-кет улар жуда кўп бўлган: инглиз Кларисса Луард, америкалик Маргарита Уиггенс, инглиз Элизабет Уэст ва энди ҳинд аёли Падма Лакшмис.
Шубҳасиз, Рушдининг қарама-қарши ҳаракатлари, асарлари ва ғояларига танқидий қараш керак. Аммо бир нарса аниқ: Киплингнинг «Ғарб бу – Ғарб, Шарқ бу – Шарқ ва улар кесишмайди» деган формуласи эскирди. Шарқ ва Ғарб Салмон Рушдида бирлашди.
Абу Муслим таржимаси
