"Чеченистон Республикаси фуқаролари! Сизни федерал қўшинлар билан қуролли тўқнашувга жалб қилишга ҳаракат қилишмоқда. Сизни бошқаларнинг манфаатларини ҳимоя қилишга мажбурлашмоқчи. Маҳаллий магнатларнинг, террористик тўдалар раҳбарлари, қароқчилар ва қотиллар, барча чизиқларнинг сиёсий авантюристларининг манфаатларини.
Басаев, Хаттоб, Удугов ва бошқалар ифлос пулларини сизнинг қонингиз эвазига топишади. Уларнинг саноқли кунлари қолди. Уларнинг кўпчилиги адолатли интиқомни кутмасдан аллақачон Чеченистондан қочиб қилган.
Чечен Республикаси фуқаролари! Басаевлар, Хаттаблар, Удуговлар келиб кетишади, аммо Чечен халқи қолади. Ўзингизни жангга жалб қилишларига йўл қўйманг! Республиканинг федерал кучлар томонидан озод қилинган ҳудудларида аллақачон тинч ҳаёт ўрнатилмоқда. У сизни ҳам кутмоқда! Унга киришинг! Урушдан кўра тинч ҳаёт яхшироқ!" дейилади унда (имло сақланиб қолган).
Варақа муаллифи рус қўшинларини бирлашган гуруҳ қўмондонлиги деб кўрсатилган. "Ёки улар адашиб кетишган, ёки шунчаки бош қотириб ўтиришни исташмаган. Аммо бу варақалар украиналикларнинг бошига ёғилди", - дейди Енин.
Биз улар бош қотириб ўтиришни исташмагани учун ҳам чалкашиб кетганига ишонишга мойилмиз. Кремл учун Украинадаги уруш Чеченистондаги уруш каби мустамлакача жазолаш кампаниясидир. Украиналиклар ҳам "сепаратчилар" ва Украина Қуролли Кучлари суверен давлатнинг қонуний қуролли ташкилоти эмас, балки ноқонуний қуролли тузилмалардан унчалик фарқ қилмайдиган "миллатчи батальонлар". Россиянинг аҳмоқ ҳарбий машинаси учун уларни фарқлашдан маъно йўқ, шунинг учун ҳатто ўша чечен варақалари финлар ёки поляклар бошига ёғса (гипотетик босқин ҳолатида) ҳам ҳайрон бўлмаслик керак.
Шунга кўра, Украина учун руслар Чеченистон билан бир хил қисмат тайёрлайди.
Кечагина The Atlantic газетаси ҳозирда Донбассдаги урушларни ёритувчи журналист Нил Хауэрнинг мақоласини чоп этди. Мақола "Россиянинг Украина бўйича режаси бор. Бу худди Чеченистонга ўхшайди" деб номланган.
Яқин масофадаги артиллериянинг доимий шовқини Донбассдаги ҳаётнинг ўзига хос хусусияти ҳисобланади. Россия Украина шарқини эгаллаш учун олдинга силжиб борар экан, ҳамма жойда можаро белгилари: қанотли ракеталар, Украина танклари ва гаубицалари вайрон бўлган бинолар пайдо бўлди. Юзлаб километр фронт билан қопланган ва ҳозирда Иккинчи Жаҳон Урушидан бери Европадаги энг йирик жанглар саҳнаси бўлган Донбасс минтақасида тўлақонли уруш давом этмоқда.
Артиллерия бўйича катта устунликка эга бўлган рус ҳарбий машинаси аста-секин, лекин ишончли тарзда олдинга силжийди, ҳимоячилар учун катта йўқотишлар эвазига кунига бир-икки километр масофани босиб ўтади. Чарчаган украиналик аскарлар бир неча ҳафта давом этган тинимсиз бомбардимон остидаги жанглар ҳақида гапиришади, улар дастлабки хатоларини тузатиб, ҳозирда шунинг учун қилинган урушда жанг қилаётган рақибдан анча камдир
Владимир Путин раҳбарлиги остида Москва Шарқий Украинага Путин ҳукмронлигининг яна бир бўйин эгмас собиқ вассали - Чеченистон тақдирига жуда ўхшаш тақдирни юкламоқчи.
Россиянинг Украина учун режаси аввалги шаблондан янада қоронғу бўлиб кўринади. Йигирма йилдан ортиқ вақт олдин бошланган кўп йиллик можарода Путин суверен давлатни вайрон қилди ва унинг халқини бўйсундириб, унинг ўрнида вайронагарчилик, тартибсизлик ва қўрқув мамлакати яратилди.
Аҳолиси Чеченистонга қараганда 40 баравар кўп бўлган Украинада худди шу режанинг амалга оширилиши геометрик прогрессияда кескинроқ ҳалокатли бўлар эди.
Режа бир неча алоҳида босқичларда амалга оширилади. Биринчиси, тинчлантириш. Бу иложи борича тезда ва аста-секин, имконсиз жойда йўқ қилиш орқали содир бўлади. Чеченистонда 1999 йил охирида рус қўшинлари ўтган, Терек дарёсининг бир пайтлар чиройли текислигида жойлашган шаҳар ва қишлоқларда чекка ҳудудларнинг аксариятида тез содир бўлди. Украина мисолида жануб осонгина қўлга олинди; ҳужумнинг биринчи ҳафтасида Мелитопол ва Херсон каби шаҳарларда очиқ релеф ва етарли бўлмаган мудофаа туфайли руслар тез ҳаракатланиб ўтишди
Бошқа жойларда, енгилроқ қуролланган ҳимоячилар, айниқса, йирик шаҳарларнинг бошпаналаридан фойдаланишга муваффақ бўлганда, оммавий қаршилик кўрсатишади. Бу яна бир асосий рус тактикасини қўллашни талаб қилади. Чеченистон пойтахти – номи чор генерали томонидан танланган номи ва русчада "даҳшатли" деган маънони англатадиган – Грознийда 1999 йил охиридан 2000 йил бошигача ҳимоячиларга зарба берган бомбардимон қилиш даражаси шунчалик катта эдики, шаҳардаги деярли барча бинолар. вайрон қилинган. Кимсасиз қолган вайроналар Бирлашган Миллатлар Ташкилоти томонидан "Ер юзидаги энг вайрон бўлган шаҳар" сифатида баҳоланган. Украинада ҳам худди шундай тақдир Мариуполга тушди: бир вақтлар гўзал ва жонли шаҳар уч ойлик қамалда тутаб ётган харобаларига айланди.
Баъзида, албатта, ҳимоячиларга, уларнинг сўзсиз риоя қилмасликлари нафақат жангчилар, балки уларнинг оилалари учун ҳам энг даҳшатли оқибатларга олиб келишини эслатиб туриш керак. Чеченистонда рус қўшинлари одатда қишлоқ ва туманларнинг бутун тинч аҳолисини қатл қилиш учун саф тортардилар; Масалан, Новые Алдыда 2000 йил феврал ойида камида 60 нафар тинч аҳоли қатл этилган. Киевнинг Буча, Ирпен ва Бородянка каби чекка туманларида ҳам рус аскарлари қаршилик кўрсатиш учун тўланиши лозим бўлган баҳони кўрсатишди.
Россия босиб олиши тугагандан сўнг, мос келадиган сатрап топили ва унга маҳаллий аҳолини бошқариш ваколатини бериш керак. Ҳаттоки, деярли енгилмас қаршилик руҳи Толстойдан тортиб Солженицингача бўлган рус ёзувчиларига илҳом бахш этган чеченлар ҳам бир нечта номзодларни таклиф қилишди. Уларнинг боши мустақил республика деб аталган Ичкериянинг собиқ олий муфтийси Аҳмад Қодиров эди. Унинг ҳукмронлиги узоқ бўлмади ва 2004 йилда суиқасд билан якунланди, бироқ унинг ўрнига собиқ исёнчи бўлган ҳайратланарли даражада шафқатсиз ўғли Рамзан чиқди. Украинада босиб олинган Донецк ва Луганскда етарлича номзодлар бор эди, бошқа яқинда қўлга олинган вилоятларда эса улар ўз номзодларини илгари сурдилар: янги бошлиқ бошчилигида хизматда кўтарилиш имкониятини кўрган маҳаллий бандит ёки босқинчилар қаршилик қолдиқларини йўқ қилганда, оддий ҳаётнинг эрсацини таъминлашга тайёр бўлган итоаткор кенгаш аъзоси.
Ниҳоят, янги тартиб ўрнатиш. Бир мунча вақт маҳаллий аҳоли босқинчи кучлар томонидан ушлаб турилади, аммо улар ўз-ўзидан бўйсуниш, ўзларига қарши репрессияларда мустақил бўлишлари керак. Янги ҳукмронлик аппарати яратилади, унда мағлуб бўлганлар маҳаллий аҳолининг қолган қаршилигини бостириш учун жавобгарликни ўз зиммаларига оладилар. Рамзий имтиёзлар: Грознийнинг беўхшов неон осмонўпар бинолари ёки унинг улкан масжиди (бир вақтлар Европадаги энг йирик масжид) услубида потемкинча реконструкция қилиш тақдим этилади.
Жароҳатланган фуқароларга ўз тарихининг янги версия ўргатилади, бунда уларнинг Россия вассалига кириши тўлиқ ихтиёрий ва аслида уларни йўқ қилишга интилган "радикаллар" ва "террорчилар"дан қочиш эди. Охир оқибат, янги авлод пойтахтнинг бош хиёбонини Россия президенти номига ўзгартириб, ўзини мунтазам равишда "Путиннинг пиёда аскари" деб эълон қиладиган раҳбар ҳузурида Ватанга хизмат қилиш муқаддас бурч сифатида тарбияланади. Россия императорлик истилоларининг навбатдаги босқичида ҳарбий хизмат нафақат кутилган, балки мажбурий бўлади: чақирув пунктлари бу янги ҳудудлардан йигитларни кейинги урушга олиб боради.
Эҳтимол, ушбу режанинг энг даҳшатли томони, Россиянинг агар керак бўлса, уни тўлиқ амалга ошириш учун бир неча йил кутишга тайёрлиги - ҳатто мустаҳкам кўринадиган сулҳ ҳарбий операцияларда узоқ пауза қилиш орқали ушбу мақсад сари ривожланишни кечиктирса ҳам. 1990-йилларнинг ўрталарида биринчи Чечен уруши Россиянинг ғалабаси билан тугамади. Бу кейинчалик содир бўлди ва фақат 1996 йил август ойида Грознийдаги Иккинчи жангда рус қўшинлари шармандали мағлубиятга учраган фиаскодан сўнг, яхши мувофиқлаштирилган чечен исёнчиларининг гуруҳлари шаҳарга кириб, тузоққа тушиб қолган рус бўлинмаларини йўқ қилди. Россиянинг Украинага бостириб киришининг биринчи ойидаги хатолари Чеченистондаги дастлабки икки йиллик кампаниясининг хатоларига жуда ўхшаш эди. Ўшанда ҳам қаршилик йўқлиги ҳақида шу бемаъни сиёсий тахминлар кузатилган - кейин Россия Мудофаа вазири Павел Грачев Грознийни битта ҳаво-десант полки билан икки соатда босиб олиши мумкинлигини айтган - худди шундай ҳодиса, яъни саросимага тушиб, руҳий тушкунликка қолган рус аскарлари ўз машиналарини ташлаб қочган.
Хасавюрт сулҳ битимлари натижасида рус қўшинлари республиканинг аксарият ҳудудидан олиб чиқиб кетилди ва Москва ҳатто Чеченистон суверенитетини тан олди, бу эса айирмачилар учун ҳал қилувчи ғалаба бўлиб туюлди. Аммо Москва сабр қилди, янги пайдо бўлган, аммо вайрон бўлган Чеxен давлати парчалана бошлаганини кутди ва кузатди. Марказий ҳукумат узоқ йиллар давом этган урушлар натижасида вайрон бўлганлиги сабабли, республика президенти Аслан Масхадов уруш давомида ташкил топган ва кучайиб бораётган турли қўшинлар гуруҳлари устидан назорат ўрната олмади. Ушбу тартибсизлик, қашшоқлик ва ўлим муҳитида Ичкериядаги ҳаракатга дастлабки туртки берган дунёвий миллатчи кучлар ўнг қанот радикаллар, яъни таниқли қўмондон Шомил Басаев, шунингдек, Хаттоб каби хорижий мафкурачилар бошчилигидаги исломий салафий жангарилар таъсири кучайиши билан чекланди.
Шу билан бирга, қайта ташкил етилган Россия армияси ва Бош вазир Путин бошчилигидаги ҳукумат (президентлик муддати ўртасидаги расмий танаффус пайтида) янги босқинчилик учун янги баҳона топди: Россия турар-жой биноларининг портлатилиши, Россия махфий хизмати ва ФСБ томонидан иккинчи босқинни оқлаш учун бемаъни ёлғон операцияда содир этилган деб гумон қилинган ваҳшийликлар. Бу сафар рус армияси Грозний харобаларига боришдан олдин чеченларнинг ҳар қандай қаршилигини йўқ қилиш учун ўзининг катта ўқ отиш кучидан фойдаланган.
Бугун Чеченистонда бу жараён якунланди, республика аллақачон империя интеграциясининг охирги босқичига етиб келди. Бу кўзга ташланиб турадиган тартибга солиш ортида косметик, вақтинчалик дунё ётади. Грознийнинг ташқи кўринишдаги гуллаб-яшнаган кўчалари ва ҳашаматли кафелар ортида қўрқув республикаси яширинган, унда хавфсизлик кучлари фуқаролик кийимида ҳам, униформада ҳам жазосиз ҳукмронлик қилмоқда. Яқин ўтмиш ҳақида фақат пичирлаб гапириш мумкин: ҳатто оилавий дастурхонда ҳам кўпчилик чеченлар Рамзан Қодировни заррача танқид қилишга журъат эта олмайди, бунинг учун улар ҳибсга олиниши, қийноққа солиниши ёки ундан ҳам баттарроқ бўлиши мумкин.
Иккинчи Чечен уруши ва ундан кейинги қўзғолон тугаганидан 13 йил ўтиб, минтақа Европанинг бошқа жойларидан кўра кўпроқ қочқинларни етиштиришда давом этмоқда, чунки одамлар ўзбошимчалик режими репрессияларидан қочмоқда, бундан фақат яқинда Украинадан қочқинлар ҳаракати ўсиб кетди. Шу билан бирга, четдан қараганда кўринадиган сокинлик остида Қодиров ва унинг шафқатсиз қариндошларига бўлган нафрат ёнмоқда, ҳамма жойда кучли ғазаб мавжуд. Деярли барча чеченлар бу сафар Ливияда Муаммар Қаддафий билан бўлгани каби Қодиров ҳам уни тугатиш учун саройидан судраб олиб чиқилади, деган умидда бир кун келиб учинчи уруш бошланишини кутмоқдалар.
Россиянинг Украина учун жануб ва шарқдаги режаси ҳали ҳам илк босқичида. Май ойида Россия томонидан босиб олинган Херсон вилоятида қалбаки мустақиллик ўрнатиш ёки минтақани бутунлай Россияга қўшиб олиш учун референдум ўтказиш режалари ишлаб чиқилмоқда. Босиб олинган ёки Россияга ҳайдаб кетилган юз минглаб украиналиклар Чеченистондаги мактаб ўқувчилари йигирма йил давомида олган ревизионистик тарих сабоқлари билан таъминланмоқда. Бошқа бир параллелга кўра, мамлакат жанубида босқинчиларга қарши қўзғолончилик ҳаракати илдиз олмоқда.
Бироқ, чўзилиб кетган можаро мантиқи ҳозирча Россия томонида, Путиннинг стратегик сабри тўғри прецедентга асосланади. Москва Украина шарқидаги урушнинг натижасини қандай кўришни истаётганини билади, чунки у Чеченистонга ўхшаш бўлади. Агар Ғарб вайрон бўлган Украинани ўз тақдирига ташлаб қўйса - Россиянинг қайта йўналтирилган ҳужуми қурбони бўладиган давлатнинг қулашига олиб келадиган паст ўт очишни тўхтатиш – мана шу сценарий кутмоқда.
