Бир пайтлар, социализм даври тугашидан салгина олдин, кескин бир савол пайдо бўлди: «Бу ўзи аслида нима? Бу ерда нимани қурдик, нима учун азобландик?» Демократия билан боғлиқ саволлар, худди биринчи муҳаббат сингари, ўтмишни қўмсаш пардасида таркалиб кетган пайтда берила бошланди. Энди ҳокимиятнинг энг жасур ва баджаҳл томонини ўзида мужассам этган диктаторларнинг қулаши фонида, бу ҳақда гапириш вақти келди ...
Хўжайин ва қул
Дастлаб этимологияга мурожаат қилайлик. Славян тилларида "власть, влада" сўзи мулкчилик тамойили билан боғлиқ, ҳолбуки дунёнинг аксарият асосий тилларида худди шу ғоя "куч, қудрат, ниманидир амалга ошириш қобилияти" ни ифодаловчи тушунча билан ифодаланади – Европа тилларидаги поwер, пуиссанcе, арабча ва ислом дунёсининг барча тилларида қадар. Бир қарашда, бу мутлақо бошқа концепциялар. "Власть" унинг марказида ҳоким, "господарь" бўлган ҳудудга бўлган муносабатни англатади. Бу биринчи навбатда тупроқни боғлаш, статикадир. Куч, қудрат билан боғлиқ тушунча объектив дунёни яратиш, ўзгартириш ва ундан фойдаланиш қобилиятини ифода этади. Шунинг учун Ғарбий Европа ва Яқин Шарқ тилларидаги ҳокимлик тоифаси вақт билан, тарих билан боғлиқдир.
Ҳокимлик ҳукмронлик қиладиганларни ва бошқариладиганларни ўз ичига олади. Гегелга кўра классик ижтимоий антропология: хўжайин ва қул. Ушбу қутбларнинг ўзаро боғлиқлигини тушуниш учун бу ерда учинчи элементни – байтулаҳзанни киритиш керак. Хўжайин - бу байтулаҳзанга қарши кураш стратегияси бор киши, бу ерда биз яшаш шартларининг умумий мажмуасини, шу жумладан тақдирни, ҳаётнинг маъносини ва моддий ресурсларни назарда тутамиз. Хўжайин ўлимга маҳкум сифатида ташланган дунё билан ўзаро муносабатда бўлиши мумкин. Қул эса - йўқ.
Бундай ҳолатда стратегияга эга бўлиш нимани англатади? Оддий одам табиий импулсларга бўйсуниб, шунингдек бевосита ҳаётий вазиятнинг босими остида ўзига ўхшашларни кўпайтиради. Деҳқон кун кўриш учун иқтисодий курашда уларга таяниш учун кўп фарзандли бўлишга интилади. У қандайдир тарзда невара-чевараларида яшаши ҳақида ўйламайди – бунга у қизиқмайди.
Хўжайин ўзининг табиий такрорланишига лойиҳали сулола характерини беради. Унинг авлодлари бу маълум бир номга эга бўлган "Уй" бўлиб, вақт ўтиши билан ҳам мавжуд бўлади. Унинг невара-чеваралари барон ёки князлар бўлиб, улар ўзи каби замонасининг хўжайини бўлиб қоладилар ва доимо шундай бўлади. Бу хўжайинлар учун ҳудуд нафақат яшаш жойи, балки тарихий сюжет ўйналадиган, унда асосий қаҳрамонлар бўлган платформа ҳисобланади.
Бу ҳолда гап шахсий борлиқ ортиқчалигидан бошқа мақсадни кўзламайдиган стратегиянинг энг содда шакли ҳақида боради.
Шахсий борлиқнинг ортиқчалиги одамни хўжайинга айлантиради, бунинг етишмовчилиги эса, вазиятга қараб бу одамни қулга айлантиради. Гап ҳаттоки машъум эҳтирослилик ҳақида бормаяпти: шахсий борлиқ - бу ўз соҳибининг тақдир ўйинлариан устун қўядиган ўзига хос ҳаётий энергиядир. Драматик қаҳрамон ҳар доим "ҳаётдан ҳам кўпроқ" бўлади ва биз қандайдир тарзда унинг саргузаштлари мағлубият ва ўлим билан якунланишига ишонмаймиз. Лекин улар тугамайдилар!
Ҳукмронликнинг қонунийлиги
Ортиқча шахсий борлиқ (агар хоҳласангиз, ғайритабиий борлиқ) муаммоси ўз-ўзидан у мазмунга эга эмаслигидан иборат. Ҳар қандай одамлар гуруҳида, айниқса қийин аҳволда бўлганларда, етакчи ажралиб туради. Шахсий харизма ва руҳий куч заифроқ бўлганларни бўйсундиради. Аммо ҳеч қандай ортиқча ҳаётийлик қонунийликка айлантирилмайди. Усиз эса, хўжайин хўжайин эмас, балки оддий «ота», қароқчи ёки босқинчилар тўдасининг раҳбаридир.
Қонуний бўлиш учун бизнинг баронимиз архетипик хўжайиндан - монархдан лицензия олиши керак ва у, ўз навбатида, уни черковдан олади. Бундай ҳолда, биз конфессионал ишончдан ташқарига чиқамиз: черков – бу авгурлар бўладими, митраист коҳинлар жамоасими, друидлар ёки брахманлар бўладими, инсониятдан ташқари воқелик билан самарали алоқага эга бўлган ҳар қандай муқаддас ҳисобланган ташкилотдир.
Мана шу ерда ҳокимлик қандай куч эканлигининг энг муҳим таърифи пайдо бўлади. Бу борлиқнинг инсон ўлчовига, глобал борлиқни инсонийлаштиришга қаратилган лойиҳадир.
Муқаддас тузилма (черков) Макрокосмос - барча мавжуд онтология ҳолатларини ўз ичига олган Буюк мавжудотни инсоният даражасига олиб келади.
"Черков" ни ибодатхона гумбазидаги тешикка ўхшатиш мумкин, у орқали нур ўтиб, марказда қуёш нурлари пайдо бўлади: вазифа - бу махсус нарсанинг барча эгалари учун архетип хўжайини, бу ҳаётийликнинг барча соҳиблари учун ҳокимлик лицензиясига эгаси бўлиши керак.
Ҳокимиятнинг анъанавий қонунийлиги, бу, аввало, инсон режаси сўзнинг жуда метафизик маъносида борлиқ билан самарали боғлиқлиги. Аниқроқ қилиб айтганда, ҳокимлик феномени, шахсий борлиқнинг ҳаддан ташқари кўплиги Макрокосмнинг намоён бўлишининг бевосита таянчига айланиб, архетип хўжайин Буюк мавжудотнинг тирик иконасига айланганда юзага келади.
Мушрикларнинг инсон-худоси: Қайсарлар ва фиръавнлар
Биз яна бир бор такрорлаймиз: хўжайин ва қул кўпгина Ғарб мутафаккирлари ишонган ва ишониб келаётганидек, хўрлаш ва ҳукмронликнинг сохта-фрейдча алоқаси бирла бир-бирига ёпиқ бўлган икки қутб эмас. Уларнинг иккаласи ҳам уларга қарши бўлган учинчи асос - бу қийинчиликларга қарши чиқадиган муҳит билан турлича муносабатда бўлади (тақдирнинг моддий томонларини таъкидлаш учун "муҳит" сўзини "байтулаҳзан" сўзи билан алмаштирамиз). Ҳокимлик тақдирни инкор этади, байтулаҳзанни инкор этади ва уни тарихга ўзгартиради. Универсал борлиқ, ўз исмига эга бўлган хўжайин орқали, ўтмиш ва келажакни ҳозирги замонда бирлашиб, "ер" ролини ўйнайдиган осмоннинг икки жиҳатига айлантиради.
Ҳокимликнинг ички моҳиятини ифода этадиган «қила олиш» сўзининг сири аён бўлади: юмшатиш ва қуюқлаштириш, solve et coagula герметик фан канонига мос келадиган "тўқиш ва рухсат бериш" қобилияти. Ўз-ўзига ҳукмронлик қиладиган одам йўқолган ўтмишни - "осмон" нинг маълум ёруғ томонини қуюқлаштиради, ўзининг тарихий иродаси нури билан ёритиладиган, ҳозирча мавжуд бўлмаган келажакни, "осмон" нинг қоронғу томонини акс эттириш, қуюқлаштириш лойиҳасини амалга ошириш учун уни бевосита сиёсий борлиғига айлантиради.
Ҳақиқий ҳокимлик – айнан шу.
Ҳукмдор ўзининг индивидуал табиатидан даволанган бўлиши керак, у мутлақо ғайриоддийдир, чунки унинг ғайриоддий ҳаётий энергияси бизнинг дунёмизда универсал борлиқнинг намоён бўлишини қўллаб-қувватлайди. Аммо оддий бутпараст, римлик, қадимги Миср ва ҳаттоки ҳозирги Далай Лама нуқтаи назаридан универсал борлиқ нимани англатади? Қисқаси, бу Худо ўзининг мутлақ исботида. Шу сабабли, универсалнинг шахсий билан уйғунлиги, инсон ҳаёти ва ўлим, вақт ва абадийликни босиб ўтган ҳақиқий суперменнинг, худо-одамнинг мавжудлиги таъсирини беради.
Бу бизга августизм - уларнинг барча қабилалар учун ваҳшиёна талқинларидан қатъий назар барча халқлар учун ҳақиқий макрокосмик архетипни ўзида мужассам этиш учун даъвогарлик қилган қадимги Римдаги илоҳийлаштирилган қайсарларига хос бўлган қуёшга ўхшашлик драмасини тушунишга имкон беради. "Залмоксисга, Ваалга, Ахура- Маздага сиғининг, аммо барбарлик ибодатхоналарида оловли шуҳратида соф борликнинг тўғридан-тўғри вакили бўлган Рим императорига қурбонлик келтиришга лутф айланг!" (Табиийки, яҳудийлар буни рад этишди: ноёб пайғамбарлик анъаналари ҳақиқий Худони борлик билан айнан бир деб қарамайди.)
Тарих монарх учун белгилаб қўйилган қисматдир; унинг учун қатъий амр сулолани ёки ҳеч бўлмаганда у худо-одам бўлган цивилизацияни сақлаб қолиш жуда муҳимдир, чунки бу фақат жисмоний ўлимдан сўнг ҳам ер юзида суперфизик мавжудликни кафолатлайди. Бу қанчалик муҳимлигини Европа музейларида Миср мумияларининг борлиги кўрсатиб турибди: даврнинг охирида борлиқ билан бирлашишни кутган уларни фиръавнлар сиёсий концепциясини акс эттирувчи тизим тугаганлиги сабабли, уларни пирамида кўринишидаги қабрлардан олиб чиқишди.
Худди шу сабабга кўра бугунги Россияда ҳам Мавзолейдаги Ленин танаси ҳақида тортишувлар давом этяпти. Замонавий Франция ҳам Наполеон дахмаси безовта қилинмагунга қадар буюклигини сақлаб қолади!
Халқ ва замин
Қуръонда айтилишича, Фиръавн ўз қавмига қуйидагича мурожаат қилади: "Мен сизнинг буюк Раббингизман!" Фиръавнлар ва қайсарлар халққа муҳтождир, чунки бу инсоният архетипининг - микрокосмнинг – қуйида, бизнинг дунё кўзгусидаги аксидир. Улар монархга таъсир қилиш объекти, маълум маънода юқоридан келган қутқариш ҳаракатининг объекти сифатида намоён бўлади. Оддий одам худо-одамда "қутқарувчиси" га эришади, у ўзи учун ва вақт шамоли учун чанг каби номаълум бўлганлар учун, ўз шахсий борлиғини коинот борлиғи билан бирлаштиради.
Халқ доимо ҳозир бўлади, доимий ҳозирлик – вақтдан ташқарисида бўлади. Одамлар кундалик ҳаёт билан машғул бўладилар, вақти-вақти билан кўзларини у ерда ҳокимликнинг кўзни қамаштирадиган қуёши порлайдиган нуқтасига қаратишади.
Монарх халқни қутқарувчиси ва маълум маънода унинг халоскори тимсоли бўлгани учун, одамлар тўғридан-тўғри илоҳийлик хусусиятига эга бўладилар, ҳеч бўлмаганда художўйлик - шериклик орқали. Шу маънода, одамлар онтологик вертикалга қўшилишнинг маълум имкониятларига эга. У борлиқнинг пастки қутбидаги Худонинг инверсиясига айланади. Агар керак бўлса, одамлар сиёсий руҳонийликнинг турли хил маросимларида фойдаланишлари мумкин: собор, ринг, ареопаг, экклессия ... Руҳонийлар маълум тартиб-қоидалардан фойдаланиб, одамлардан жамоавий онгсиз, "осмон" нинг қуюқлашган ва кристалланган қуйқумини чиқариб, уни одатда фалончини шоҳ деб тан олишга бори тақаладиган сиёсий иродани эълон килишга айлантирадилар.
Тушунарлики, ушбу яшаш муҳитида бўлганларнинг ҳаммаси ҳам халқ бўлмаслиги мумкин. Қуллар, озод қилинганлар, ажнабийлар халққа кирмайди, чунки улар архетип билан алоқа қилишдан маҳрум.
Шубҳасизки, айнан шу ерда, муқаддас замин концепциясида ритуал демократия уруғи пишиб етилади. Айнан Янги Дунёдаги биринчи протестантлар ёки Запороже Сечининг тўғридан-тўғри халқ ҳокимияти билан ҳеч қандай алоқаси йўқ ритуал демократиядир. Ритуал демократия ҳеч қачон, ҳатто энг либерал ва постмодернизм маконида ҳам “катта” онтология билан боғлиқ алоқадан тўлиқ озод қилинмайди. Бундай алоқани парламентларда, партияларда ва бошқа эрзац-маросимларида сақлаш либерал масончиликнинг асосий мақсадидир.
Бундан шоҳ нуқтаи назаридан унинг яқинидаги ҳокимлар ва чексиз масофадаги фаллоҳлар ўртасида ҳеч қандай фарқ бўлмаган: барчаси бир хил даражада қул саналган бир кишининг ҳаммага қарши қўйилиши Осиё позициясидан тубдан фарқ қилади! Бу ҳолат Россияда нафақат Петрдан олдинги даврларда, буюк боярлар императорнинг хизматкорлари бўлганларида ҳам мавжуд эди; Петр модернизациясидан кейинги даврида Европа меъёрлари билан дворянларнинг мавқеи ёмонлашди. Дворянлар (оқ суяклар) фақат 19-асрнинг бошларида жисмоний жазодан бутунлай озод бўлишди!
Тартиб-таомиллар маросимларга қарши
Албатта, қулнинг сиёсий жараёнга ҳеч қандай алоқаси йўқ. Озод қилинганлар эса – бошқа гап. Одамларнинг ушбу тоифаси жуда фойдалидир: илдизларидан маҳрум одамлар, халқ эмас, ижтимоий парийлар бўлгани ҳолда улар ҳозирги сиёсат учун жуда яхши сарфланма материални, жуда ноаниқ ишларга мос келадиган воситани ва оддийгина киришга тўсқинлик қиладиган одамларнинг доирасини англатади. Маълумотли, ўқимишли озод қилинган шахс - бу тайёр аппаратчи: котиб, ёрдамчи, қисқаси, функционер. Айнан озод қилинган шахслар маросимни тақлид қилиб, дастлабки тартиб-таомилларни ривожлантирадиган одамлардир. Озод қилинганлардан ҳозирги постиндустриал жамиятда қудратли кучга айлантирилган бюрократия пайдо бўлди. Бугунги кунда бюрократиянинг асосий қуроли тартиб-таомиллардир. Замонавий жамиятда қонун ва тартиб-таомиллар ўртасидаги чегаралар ноаниқ. Бундан ташқари, қонуннинг ўзи, худди шу озод қилинганлар томонидан: референтлар, адвокатлар, парламент аъзоларини овоз бериш учун "савол тайёрлайдиган" комиссия аъзолари томонидан ижодий ишлаб чиқилган нарсага айланади.
Тартиб-таомиллар биз монарх билан боғлиқ ҳолатда "осмоннинг санкцияси" ва художўй одамлар учун "замин санкцияси" деб номлаган, юқорида кўриб чиқилган иккита манбадан кейин қонунийликнинг учинчи манбаи бўлиб чиқади. Тартиб-таомиллар ўзининг онтологик аҳамиятсизлиги учун қасос оладиган собиқ қулнинг жазоси деб аташ мумкин бўлган соф таҳқирлашни англатади.
Дастлабки иккита санкциялар - сиёсатнинг муқаддас элементлари - мавҳум тарихий донишмандлик билан шуғулланадиган зиёлилар учун муҳим бўлган осори атиқа деб ўйлаш беҳуда. Буларнинг барчаси, гарчи тирикчиликдан бошқани билмайдиган кимсалардан яширинган бўлса ҳам, бугунги кунда жамият таркибида мавжуд, чунки ҳокимият метафизикаси минг йиллар аввалги каби сақланиб қолган. У тубдан ўзгара олмайди, чунки инсон ва шахс тараққиётдан ва шунга ўхшаш аҳмоқ нарсалардан ташқарида бўлган универсумнинг бир қисми ҳисобланади.
Тартиб-таомиллар ва уларнинг операторлари-озод қилинган шахслар (бошқача айтганда, бюрократга айланган уюшган лумпен) бугунги кунда дунё сиёсий ташкилотининг ундан ташқарида тарих механизмининг ҳақиқий мурватларини ажратиб бўлмайдиган тошонасига айланди. Бугунги кунда бюрократиянинг роли жуда катта, аммо ... хизматчилик, чунки озод қилинган одам автоном режимда ҳаракат қила олмайди. Бюрократиянинг ҳар доим хўжайини бор.
Худога қарши фитна
Иброҳим отасининг бутларини синдирган ва Халдейдаги Урдан бўлажак Муқаддас ер тепаликларига кадам ташлаган пайтдан бошлаб анъанавий жамиятнинг қонунийлигига даъват ташланди. Бу даъват шунчалик кучли эдики, у бутун тарихни ўзгартириб юборди ва бу муаммога қарши кураш ҳокимият эгалари фаолиятининг асосий мазмунига айланди. Бу даъвонинг моҳияти содда ва тубсиз – борлиққа Худо сифатида сиғинишдан бош тортиш. Иброҳимдан тарқалган пайғамбарлар инсониятга бутунлай бошқача бир хабар етказдилар. Ҳақиқий Худо онгнинг ноёб мўъжизаси билан боғлиқ ва у Афлотун, даослар, ҳиндлар ва Маркс-Энгельс метафизикасидан фарқли ўлароқ, умуман ўзини ўзи таъминлайдиган эпифеномен борлиқ эмас. Албатта, онг - бу борлиқдан умуман бошқа нарса. Ва шунинг учун Худо бутун мавжудотлар учун тажриба билан эмас, балки акл-идрок билан тасаввур қилиниши мумкин.
Демак, Буюк мавжудот универсал архетипини бизнинг дунёмизда намойиш этадиган ҳукмдорлар пайғамбарлар Худосининг асосий рақиби - шайтоннинг вакиллари эканда. Иброҳим алайҳиссалом хабарининг моҳияти 4000 йилдан ортиқ вақт давомида дунёни ларзага солиб келмоқда: ҳукмдорлар бу - жиноятчилар, улар ўзларининг ҳукмронлиги номи билан дунёни фитнага солишган ва уни ўзларининг лойиҳалари, тарихи деб аташган. Бироқ, аслида уларнинг лойиҳаси Ҳақиқий ва Барҳаёт Худога ва Уни англаб етганларга қарши фитнадир.
Шундай бўлгач, пайғамбарлар ҳам анархияни тарғиб қилмадими? Иброҳим алайҳиссаломнинг таълимотида қонун тушунчаси йўқми? Бу бебошлик ва тартибсизликнинг тарғиб қилинишими? Ҳокимлар ҳар доим шундай фикрда бўлишни хоҳлашар эди ва айнан шу далиллар асосида Синедрионнинг айёр аъзолари қўрқоқ Пилатнинг олдига бориб, уни ўз Қайсарлари билан шантаж қилишган. Аммо Исо, янги Одам ва Тирик Худо хабарчиси сифатида, дунёвий тузумни танимайдиганлар учун фундаментал ёлғонга асосланиб жавоб берди: "Менинг номим билан икки ёки уч киши тўпланган жойда, мен уларнинг орасида бўламан". Арамей тилида ҳозирги пайтда "черков" деб таржима қилинган нарса "жамоат", яъни ҳақиқат руҳи томонидан тан олинган ягона қонуний йиғилиш деган маънони англатади.
Шу билан демократия ҳақида айтмоқчи бўлганларимиз тугади…
Ҳайдар Жамол
