Foreign Policy (АҚШ): Хитойнинг дунёга ҳукмронлик қилишнинг икки йўли бор.
Биринчи қисм
Хитой қудратини баҳолаш
Кўп нарса Вашингтон Пекиннинг қайси стратегияни танлаганини тушуна олишига боғлиқ.
Си Цзиньпин даврида Хитой ўта кучли давлат интилишларини намойиш этмоқда. Бундан бир неча йил олдин кўплаб америкалик шарҳловчилар ҳанузгача Хитой либерал дунё тартибида иккинчи даражали рол билан кифоя қилишига умид қилишган. Эҳтимол, у Американинг Тинч океанининг ғарбий қисмидаги таъсирига қарши чиқиши мумкин, аммо бундан ортиқ эмас. Кенг тарқалган фикрга кўра, Хитой узоқни кўзлаб қилинадиган глобал амбициялардан воз кечиб, минтақадаги ролини кучайтиришга (ва АҚШнинг мавқеини пасайтиришга) ҳаракат қилиши керак. Аммо ҳозирда Хитой АҚШнинг глобал етакчилигига қарши чиқишга тайёр эканлиги ҳақида аниқ белгилар мавжуд ва бу белгилар ҳамма жойда бўй кўрсатмоқда.
Хитой денгиз флоти эҳтиёжлари учун кемасозлик дастурига эга ва унинг доирасида 2014 йилдан 2018 йилгача Германия, Ҳиндистон, Испания ва Англия флотларида мавжуд бўлганидан кўра кўпроқ кемалар ишлаб чиқарилган. Пекин келажакда иқтисодий ва ҳарбий кучларнинг нисбати боғлиқ бўлган юқори технологияли соҳаларда устунликка интилмоқда. ХХР Хитой қирғоқларидан узоқда жойлашган муҳим сув йўллари устидан назоратни ўрнатиш учун кампания олиб бормоқда ва бу мамлакат ўз ҳудудидан жуда катта масофада базалар ва логистика иншоотларини яратишни режалаштирмоқда. Бундан ташқари, Хитой Осиё-Тинч океани минтақаси ва ундан ташқарида иқтисодий таъсирни иқтисодий мажбурлашга айлантириш усулларини мунтазам равишда ишлаб чиқмоқда.
Шуниси муҳимки, агар Хитой илгари ўз амбицияларини яширган бўлса, энди уларни очиқ намойиш қилмоқда. "Хитой янги даврга кирди, - деди Си 2017 йил, - ва у дунё саҳнасининг марказида ўз ўрнини эгаллаши керак". Икки йил ўтгач, Си "янги Буюк юриш" ғоясини қўллади, уни Хитойга қарши янги чақириқ - Пекин ва Вашингтон ўртасидаги муносабатларнинг ёмонлашишига қарши кампания деб таърифлади. Ҳатто Хитойдан келган стратегик инқилоблар ҳам унинг геосиёсий интилишларининг яққол намойишидир. Си ҳукумати авторитар маҳфийлиги туфайли юзага келган коронавирус инфекциясидан Хитой таъсирни кенгайтириш ва Хитой моделини чет элда оммалаштириш учун қандай фойдаланишга уринаётганига қаранг.
Ошкорликдан узоқ бўлган авторитар режимларнинг аниқ ниятлари ва режаларини таниб олиш осон эмас. Душман ниятлари ҳақида муросасиз баёнотларда хавф яширинган бўлади, чунки улар фатализмга олиб келиши ва ўз-ўзини башорат қилиши мумкин. АҚШ ва Хитой ўртасидаги барқарор ва конструктив муносабатлар ҳали ҳам бўлиши мумкинми ёки йўқми, деган масалада биз ҳар хил фикрдамиз. Аммо Хитойнинг дунёда ўзини етакчи куч сифатида кўрсатмоқчи эканлиги ва бу мақсадга қандай эришиши мумкинлиги ҳақида ўйламаслик учун маълум даражада қасддан сўқир бўлиш керак. Американинг Хитойга нисбатан стратегияси меъморлари бу муаммога дуч келишлари мумкин ва улар инстинктив равишда муросага мурожаат қилишадими ёки қарама-қарши ниятлари бор-йўқлиги муҳим эмас.
Агар Хитой чинакам супердавлатга айланмоқчи бўлса, бунга эришишнинг икки йўли мавжуд. Биринчи йўлни америкалик стратеглар қатъий таъкидлашади (улар Пекиннинг глобал амбицияларини тан оладиган даражада). Бу йўл Хитойнинг жонажон минтақаси, яъни Тинч океанининг ғарбий қисми орқали ўтади. Бу ерда асосий нарса - Хитойни жаҳон кучига айлантириш учун трамплинга айланиши керак бўлган минтақавий устунликни шакллантириш. Бу йўл АҚШнинг бир пайтлар юрган йўлига жуда ўхшайди. Иккинчи йўл - унинг таъсирини дарҳол бутун дунё бўйлаб, шу жумладан Ғарбда кенгайтириш. Иккинчи ҳолда стратегия ва геосиёсатнинг тарихий қонунлари эътиборга олинмайди. Бундай ёндашув Тинч океанининг ғарбий қисмида ишламайдиган қувватни яратишга ва кўпроқ Америка альянслари тизимидан устунликка эришишга, шунингдек, глобал миқёсда Хитойнинг иқтисодий, дипломатик ва сиёсий таъсирини кучайтириш орқали кучли иштирокини таъминлашга қаратилган.
Хитой ушбу усулларнинг қайси бирини устун кўриши керак? Бу Пекин стратеглари учун жуда долзарб масала бўлиб, улар куч сарфлаш ва келгуси йилларда тўқнашувларнинг олдини олиш учун қийин қарорларни қабул қилишлари керак. Хитой қайси йўлни танлаши америкалик стратеглар ва охир оқибат бутун дунё учун жиддий оқибатларга олиб келади.
Кенг тарқалаётган фикрга кўра, глобал миқёсдаги нуфузини мустаҳкамлаш учун Хитой аввал минтақавий гегемонликни ўрнатишга ҳаракат қилади. Бу Совет Иттифоқи Совуқ уруш даврида қилганидек, қўшни давлатларни босиб олишини англатмайди (Тайван бундан мустасно). Бироқ, бу Пекин Тинч океанининг ғарбий қисмидаги биринчи ороллар занжирига (Япониядан Тайванга ва ундан кейин Филиппингача) ва ундан ташқарида ҳукмронлик қиладиган кучга айланиши кераклигини англатади. Аслида у ҳарбий ва иқтисодий масалаларда қўшниларининг қарорларига вето қўйиши керак. У Америка кучларини Хитой соҳилларидан узоқроққа суриб, минтақадаги Америка иттифоқларини бўлиб ташлаши керак. Агар Хитой буни қила олмаса, у ердан глобал кучни лойиҳалаш учун ҳеч қачон ишончли минтақавий базага эга бўлмайди. У доимий равишда ҳимояланмаган денгиз атрофидаги хавфсизлик муаммолари билан дуч келади. У ўз куч ва ҳарбий ресурсларини ҳужумга эмас, мудофаа учун сарфлашга мажбур бўлади. Шу орада, Вашингтон оролларнинг биринчи тизмаси бўйлаб кучли ҳарбий мавжудликни сақлайди, Вьетнамдан тортиб Тайван ва Японияга қадар бўлган минтақавий кучлар Хитойнинг кучайишига қарши чиқади ва унга мослашмайди. Оддий қилиб айтганда, Хитой Американинг ҳарбий иттифоқчилари ва шериклари, базалари ва душман супердавлатнинг бошқа форпостлари билан ўраб олинган экан, ҳақиқий қудратли давлат бўлолмайди.
Нима учун "минтақадан дунёга" сценарийси америкаликлар учун мутлақо ҳақиқатга яқин кўринади? Чунки бу уларнинг дунё ҳукмронлиги томон йўлига ўхшайди. Республиканинг биринчи йиллариданоқ Америка раҳбарлари Вашингтоннинг Шимолий Америка ва умуман Ғарбий ярим шарда стратегик дахлсизликнинг маълум даражасига етиб бормаган тақдирда дунё ишларида муҳим рол ўйнаши даргумон эканлигини тушунишди. Ушбу стратегик мантиқ Европанинг рақибларини Ғарбий ярим шардан ҳайдаб чиқариш учун узоқ муддатли кампаниянинг кўплаб таркибий қисмларини боғлади, бу 1820-йилларда пайдо бўлган Монро доктринасидан бошлаб, 1898-йил урушигача Кариб денгизида испан кучларининг заифлашиши билан тугади. Худди шу ғоя АҚШнинг 20-асрдаги саъй-ҳаракатларининг асосини ташкил этди: европаликларнинг минтақада мустаҳкам ўринга эга бўлишига йўл қўймаслик. Ушбу ҳаракатларнинг баъзилари ахлоқий жиҳатдан жуда шубҳали эди, баъзилари эса амалий натижалари борасида жуда муаммоли эди. Бунга Теодор Рузвелтнинг 1904 йилда эълон қилинган Монро доктринасига қўшилиши ва 80-йилларда Куба ва Совет Иттифоқига яқинлашиб олган Никарагуага қарши Рейган маъмуриятининг беркитилмаган уруши киради.
Совуқ уруш даврида икки партияли комиссия Американинг глобал қудрати унинг минтақадаги ҳукмрон мавқеи билан узвий боғлиқлигини аниқ кўрсатди. "Қўшма Штатларнинг дунё миқёсида мақбул воситалар билан қувват балансини ушлаб туриш қобилияти қуруқликдаги бўлмаган чегаралардаги ички хавфсизликка боғлиқ", деди комиссия. Агар Америка "ўз чегаралари яқинида хавфсизликка таҳдид соладиган бўлса, у ҳарбий харажатларни доимий равишда ошириб боришга рози бўлиши керак ва натижада дунёнинг бошқа қисмларида муҳим мажбуриятларни камайтиради".
Албатта, Хитой маълум даражада бу мантиқни қабул қилганлиги ҳақида кўплаб аломатлар мавжуд, чунки унинг сиёсати минтақавий устунликни ўрнатиш учун ишлаб чиқилган. Пекин замонавий ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимларига, шовқинсиз сув ости кемалари, кемага қарши ракеталар ҳамда Америка кемалари ва самолётларини ўз соҳилларига яқин тутиш ва қўшнилар билан муносабатларда кўпроқ эркинлик олиш учун зарур бўлган зонага киришни / блокировка қилишнинг бошқа воситаларига кўп пул сарфлайди. Пекин Жанубий Хитой ва Шарқий Хитой денгизларини ўзининг кўлларига айлантиришга кўпроқ эътибор қаратди. Тасаввур қилиш мумкинки, унинг Америка Қўшма Штатлари Кариб денгизидан рақибларини сиқиб чиқарган пайтдаги каби ўз сабаблари бор.
Америка Қўшма Штатлари сингари Хитой ҳам Американинг ҳарбий шериклари ва иттифоқчилари билан алоқаларини сусайтиришга уринишларда имтиёзлардан, мажбурлаш чораларидан ва сиёсий фирибгарликдан фойдаланади. Хитойлик амалдорлар "Осиё осиёликлар учун" ғоясини илгари суришди (аслида бу Иккинчи Жаҳон урушидаги япон милитаристларининг шиорини ХХРга тегишли деб кўрсатаётган муаллиф замонавий Хитойни Гитлернинг япон иттифоқчиларига яқинлаштиришга интилмоқда – таҳр.). Улар ҳақиқатан ҳам минтақа ўз ишларини АҚШнинг аралашувисиз ҳал қилиши кераклигига ишончларини яширмайдилар. Си ва унинг маслаҳатчилари "етакчи давлатлар ўртасидаги муносабатларнинг янги модели" концепциясини эълон қилганларида, унинг асосий мақсади, агар ҳар бир мамлакат Тинч океанининг қирғоғида қолса, АҚШ ва Хитой келишиб олиши мумкин эди.
Ва ниҳоят, Хитой Халқ-озодлик армияси Тайванни босиб олиш учун зарур бўлган экспедицион имкониятларини кучайтираётганидан сир ясамаслиги керак. Бундай ҳаракатлар бир ондаёқ минтақадаги кучлар мувозанатини йўққа чиқаради ва АҚШ Тинч океанининг ғарбий қисмида ўз ҳарбий мажбуриятларига содиқ эканлигига чуқур шубҳа уйғотади. Айрим таҳлилчиларнинг ҳисоблашича, Тайвань бўғозида Америка-Хитой уруши бўлиши мумкин – ёки ҳозир, ёки бир неча йилдан кейин. Бу ҳаракатларнинг барчаси Хитой Американинг унга жуда яқин жойлашганидан чуқур хавфсираётганидан адлолат беради. Ва албатта, бу ХХР минтақавий ҳукмронлик тор концепциясига тўлиқ мос келади. Лекин бу шунингдек, Пекин дунёга ҳукмронлик қилишда Американинг йўлидан нусха олишга уринаётганлигидан ҳам далолат беради.
Аммо, агар Хитой дунёнинг супердавлати мақомини олишга интилса, бу йўлдан боришига шубҳа қилиш учун асос бор. Халқаро ишларда, кўр-кўрона тақлид қилиш ҳар доим катта ташвишлар ва хавф-хатарларга дуч келади, чунки душман ҳар доим дунёга биз каби қарайди ёки у бизнинг ҳаракатларимизни нусхалашга ҳаракат қилмоқда, деб тахмин қилади. Бу, айниқса, шу ҳолатда тўғри келади, чунки Пекин энди аниқ аён бўлиши керакки, унга нисбатан минтақавий атроф-муҳитни Америкага бўйсундириш анча қийин бўлади.
Америка Қўшма Штатлари ҳеч қачон ўз яримшарида Япония билан жанг қилмаган - ва биринчи ороллар занжиридан ўтиш Хитой учун Японияга бостириб киришини англатади. Айни пайтда, бу янада кучли давлат билан иттифоққа кирадиган жиддий минтақавий давлатдир. Қўшма Штатлар, шунингдек, Ҳиндистон, Вьетнам, Индонезия ва бошқа кўплаб кучли рақибларга қарши ҳеч қачон иш тутмаган. Шу билан бирга, ушбу давлатлар Хитойни қуруқлик ва денгиз атрофлари билан тўқнашмоқда. Америка Қўшма Штатлари ҳеч қачон уларни ўзлари учун энг катта қийинчилик деб биладиган супер кучга дуч келмади. Бу нафақат кучлироқ ва кучсиз рақибни эмас, балки жиддий таҳдидларга қарши курашда қўллаб-қувватлаш учун тинчланиш керак. Минтақавий устунликка эришишга уриниш Хитойни АҚШнинг стратегик рақобатида бошқа мамлакатлардан устун турадиган курашга қаратиши мумкин. Бу юқори технологияли ҳарбий қарама-қаршилик. Бундай қарама-қаршилик шунчаки Хитой қўшниларини Вашингтоннинг қучоғига боришга мажбур қилади. Шу пайтгача Пекинни йўлдан оздириш ва мажбурлаш бўйича ҳаракатлар қисман муваффақият келтирмоқда, чунки у Филиппин ва Таиланднинг геосиёсий йўналишини маълум даражада ўзгартирган. Аммо Австралия ва Япония билан муносабатларда Хитойнинг ҳаракатлари самара бермади. Хулоса қилиб айтганда, бугун Пекин ушбу йўлдан ва минтақавий кучдан жаҳон кучига айланиши мумкинми, аниқ эмас. Шу муносабат билан савол туғилади: Хитой учун глобал етакчиликка иккинчи йўл борми?
Иккинчи қисм
Агар Хитой кейин глобал ҳукмронликни таъминлаш учун минтақавий ҳукмронликка бормаса нима бўлади? Агар у тескари тартибда ҳаракат қилса нима бўлади? Иккинчи йўл, Хитойни Шарққа эмас, балки Ғарбга қарши урушга ундаши мумкин. Бундай режалар учун Хитой бутун Евросиёда ва Ҳинд океанида хавфсизлик ва иқтисодиёт соҳасида янги тартибни яратишга мажбур бўлади. Ушбу янги тартиб Хитой раҳбарлиги остида ишлайди, аммо Хитой учун асосий нарса унинг халқаро институтлардаги янги марказий ўрни бўлади. Ушбу ёндашув билан, Хитой АҚШни Осиёдан ва АҚШ ҳарбий-денгиз кучларини Тинч океанининг ғарбий қисмидаги ороллардан, ҳеч бўлмаганда яқин келажакда қувиб чиқара олмаслигини тан олишга мажбур бўлади. Бунинг ўрнига, Хитой жаҳон иқтисодий қоидалари, технологик меъёрлар ва сиёсий институтларни ўз фойдасига ва ўзига хос шаклларда шакллантиришга тобора кўпроқ эътибор беради.
Ушбу муқобил ёндашувнинг асосий хоналари қуйидагича бўлади. Иқтисодий ва технологик куч дунё етакчисини ўрнатиш учун анъанавий ҳарбий кучга қараганда анча муҳимроқдир. Шарқий Осиёда унинг атрофидаги ҳудудларда ҳукмронлик қилиш Хитой учун бундай раҳбарлик учун зарур шарт эмас. Ушбу мантиқдан келиб чиққан ҳолда, Хитой шунчаки Тинч океанининг ғарбий қисмидаги ҳарбий мувозанатни сақлаб туради, унинг бевосита атрофини ҳимоя қилади ва ҳудудни кириш / чеклаш доктринаси орқали ўз ҳудудий талабларини ҳимоя қилади, шунингдек, кучлар мувозанатини аста-секин ўз фойдасига ўзгартиради. Шу билан бирга, у бошқа таъсир шакллари орқали дунёнинг ҳукмронлигини қидиради.
Бу ерда Пекин АҚШга ўхшаб ҳаракат қилиши мумкин, аммо ўзига хос хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда. Иккинчи Жаҳон Урушидан кейин пайдо бўлган ва Совуқ Уруш тугаганидан кейин кучга кирган дунё тартибида Америка раҳбарлиги камида учта энг муҳим омилга асосланди. Биринчидан, бу иқтисодий қудратни сиёсий таъсирга айлантириш қобилиятидир. Иккинчидан, бу дунёнинг қолган қисмига нисбатан инновацион устунликни сақлаш. Учинчидан, бу муҳим халқаро институтларга таъсир кўрсатиш ва дунёдаги энг муҳим хатти-ҳаракатлар қоидаларини ўрнатиш қобилиятидир. Иккинчи йўлдан ўтиб, Хитой ушбу омилларни қабул қилишга ҳаракат қилади.
Ҳаммаси Эвроосиё ва Африкадаги "Бир камар, бир йўл" ташаббуси доирасидаги ўз амбицияларини кенгайтиришдан бошланади. Жисмоний инфратузилмани яратиш ва молиялаштириш орқали Хитой кўплаб қитъаларни қамраб олган савдо-иқтисодий алоқалар тармоғининг марказида туради. "Рақамли Ипак йўли" деб номланган ушбу ҳаракатларнинг рақамли таркибий қисми Хитойнинг 2017 йилдаги партия қурултойида эълон қилган мақсадига эришади: фундаментал кибер технологиялардан фойдаланган ҳолда, "кибернетик супердавлат" га айланиш, халқаро ташкилотларда стандартларни ўрнатиш ва Хитой фирмалари учун узоқ муддатли тижорат афзалликларини яратиш. (Хитой ҳатто ушбу мақсадларга эришиш учун коронавирус эпидемиясидан кейин изоляциядан чиқиш йўлидан фойдаланмоқда, рақобатчилар вақтинча ҳаракатсиз бўлган асосий соҳаларда қўшимча бозор улушини қўлга киритмоқда.) Агрессив ташқи иқтисодий сиёсат ва инновацияларга катта давлат сармоясини бирлаштириб, Хитой сунъий интеллект ва квант компютерларидан биотехнологияга қадар танқидий технологиялар соҳасида етакчи ўйинчига айланиши мумкин.
Бундай саъй-ҳаракатлар эвазига Хитой ўзининг иқтисодий қудратини ошириб, ушбу кучни геосиёсий таъсирга айлантириш салоҳиятини яхшилайди. Карнеги жамғармасидан Эван Фейгенбаумнинг таъкидлашича, Хитой "сиёсий ва иқтисодий манфаатларини таъминлаш" учун кенг имкониятларга эга. Фейгенбаум уларни "яширин-пассив" ва "фаол-мажбурий" га ажратади. Унинг фикрича, Пекин Жанубий Кореядан ва Мўғулистондан тортиб Норвегиягача бўлган кўплаб давлатлар билан тўқнашувларда ушбу имкониятлардан тўлиқ фойдаланиб, "бирлаштириш ва комбинациялаш" стратегиясини такомиллаштиришни давом эттиради. Вақт ўтиши билан, Хитой кутилган натижаларга эришиш учун тизимли равишда кучайиш механизмини ишлаб чиқиши мумкин.
Қўшма Штатлар урушдан кейинги асосий институтларни ўзининг сиёсий қиёфаси ва ташқи кўриниши намунасида қурди. Худди шу тарзда, иккинчи йўл Хитойни дунё тартибининг асосий сиёсий нормаларига ўзгартиришлар киритишга бошлайди. Кўпгина тадқиқотчилар Пекин ўзининг тор Хитой манфаатларини ҳимоя қилиш учун (айтайлик, Тайваннинг БМТга киришига йўл қўймаслик ва Хитойни танқид қилишни блокировка қилиш учун) БМТ тизимида катта ҳужумни амалга ошираётганига ишора қилмоқда. Яна бир муҳим мақсад бу миллий суверенитет инсон ҳуқуқларидан устун бўладиган қадриятлар иерархиясини мустаҳкамлашдир. Энди "зўравон назорат" ибораси кенг тарқалди, бу Хитойнинг демократик мамлакатларда, жумладан Австралия, Венгрия ва Замбияда сиёсий мунозараларга таъсир кўрсатишга уринишларини англатади. Пекин, шунингдек, ўзининг дипломатик вазнини тез суръатлар билан ошириб, чет элдаги дипломатик ваколатхоналар сони бўйича АҚШни ортда қолдириб, халқаро молия, савдо институтлари ва глобал иқлимдаги ўз таъсирини тобора кенгайтирмоқда. Брукингс институти ходими Тарун Чхабра Пекиннинг мафкурага мослашувчан ёндашишини аниқ таъкидлади, аммо бу ёндашувнинг якуний натижаси авторитар маконнинг кенгайиши ва шаффофлик ва демократик жавобгарлик учун маконни чеклашдир.
Иккинчи Жаҳон Урушидан кейинги Совуқ Уруш даврида Америка раҳбариятининг яна бир муҳим омили, шубҳасиз, кучли ва ишончли иттифоқ тизимидир. Пекинда бундай имкониятлар кам. Бироқ, Хитой раҳбарлари Жибутидан (Африкадаги кичкина давлат - таҳр.) бошлаб, ўз чегараларидан ташқарида жойлашган ҳарбий базалар тармоғини яратишни бошладилар. Ўзининг иттифоқ етишмовчилигини қоплаш учун, Хитой Ғарбий иттифоқ структурасини бузиш ва парчалаш, Шарқий Европа мамлакатлари атрофида гирдикапалак бўлиш, АҚШ ва унинг Осиёдаги иттифоқчилари ўртасидаги алоқаларни сусайтириш сиёсатини олиб бормоқда.
Америка Қўшма Штатлари мавжуд тартибнинг кафолати сифатида анъанавий ролидан воз кечаётган бир пайтда, Хитой барча саъй-ҳаракатларни қилмоқда. Ва бу энг муҳим вазият.
АҚШ Президенти Доналд Трамп Американинг Осиёда иштирок этишини таъминлайдиган анъанавий мудофаа ва хавфсизлик алоқаларининг муҳимлигини таъкидлашни давом эттирмоқда. Аммо у Хитой олдида турган глобал муаммоларга қарши туришга унчалик қизиқмайди. Ҳеч бўлмаганда, у изчил ва боғлиқ қизиқишларга эга эмас. АҚШнинг коронавирусга бўлган муносабати бу бефарқликнинг мисоли. У дунёга вирус Хитойда пайдо бўлганини, мамлакат ичидаги эпидемияга қарши чораларни кўришда ва Американинг устунлиги учун энг яхши реклама бўлиб келган принципиал дунё етакчисининг йўқлигини эслатиш учун бемаъни уринишларни бирлаштиради. Илгари, биз иқтисодий рағбатлантириш ва глобал соғлиқни сақлашни мувофиқлаштириш бўйича халқаро саъй-ҳаракатларни амалга оширишда Қўшма Штатларга ишонишимиз мумкин эди. Биз федерал ҳукумат пандемияга қарши курашда ва касаллик ҳақида аниқ маълумот тарқатишда бундай муваффақиятсизликка учрашини кутмаган эдик. Катта кучлар ўртасидаги рақобат ҳақида барча мунозараларга қарамай, энг эҳтимолий сценарий шундаки, Хитой аста-секин АҚШнинг кетиши натижасида ҳосил бўлган бўшлиқни тўлдиради ва дунёнинг қолган қисми ўсиб бораётган Хитой кучига мослаша бошлайди, чунки унинг истиқболли муқобил варианти йўқ.
Албатта, жаҳон миқёсида устунликка эришган Хитой, АҚШ ўзининг денгиз атрофидаги асосий куч бўлиб қолишига чидай олмайди. Дунё етакчисига интилиш шунчаки Тинч океанининг ғарбий қисмидаги АҚШнинг мавқеини сусайтириш йўли эканлиги эҳтимоли йўқ эмас. Бу ҳам ечимдир: тўғридан-тўғри қарама-қаршиликнинг ўрнига, Хитойнинг иқтисодий ва дипломатик таъсирини кучайтириб, Американи дунёнинг ушбу қисмида тўловга қодир эмаслиги. Яъни - ҳарбий-сиёсий босим ва қарама-қаршиликсиз.
Албатта, Хитой ҳам бу йўлда қийинчиликларга дуч келади. Хитой АҚШга қараганда "жамоат эҳтиёжлари" учун глобал тўловларни тақдим этиш қобилиятига эга эмас. Биринчидан, Хитой ҳали Америка каби бой мамлакат эмас, иккинчидан, авторитар сиёсий тизим туфайли Хитой учун АҚШни ажратиб турадиган ваколатли ва антагонистик бўлмаган раҳбариятга даъво қилиш қийинроқ. Шу муносабат билан COVID-19 пандемияси икки томонлама таъсир кўрсатади. Вирусга қарши курашда АҚШнинг муваффақиятсиз ишлаши, шубҳасиз, Американинг малакаси ва ишончлилиги ҳақидаги шубҳаларни кучайтирди. Аммо, шу билан бирга, инқироз, биринчи навбатда, коронавируснинг бутун дунё бўйлаб тарқалишига имкон берадиган, беозор ва жирканч Хитой қандай бўлиши мумкинлигини кўрсатди, кейин вирус Америкада яратилганлиги ҳақидаги кулгили ҳикояни тузди. Энг ёмони, Хитой нуқсонли синов тизимларини хориждан ҳақиқий тиббий ёрдамга муҳтож бўлган мамлакатларга сотишни бошлади. Германия каби Европанинг асосий мамлакатлари Пекиннинг йиртқич савдо амалиёти, унинг асосий тармоқларни эгаллаб олишга уринишлари ва демократик дунёда сўз эркинлигини бостириш истаги ва Хитойда инсон ҳуқуқларининг бузилиши танқидига берилиб кетишган. Хитой моделининг энг қоронғу томонларини намойиш қилиб, коронавирус инқирози Пекиннинг глобал амбицияларига қаршилик кучайишига олиб келиши мумкин.
Ниҳоят, Хитой етакчилика интилиши йўлида мафкуравий тўсиқ мавжуд. Хитойнинг кучайиши атрофидаги кескинликлар нафақат иқтисодий ва геосиёсий манфаатлар тўқнашуви натижасидир. Бу, шунингдек, демократия ва кучли авторитар режимлар ўртасидаги муносабатларга тез-тез таъсир қиладиган чуқур ва табиий ишончсизликнинг аксидир. Хитойнинг сиёсий қадриятлари ва демократлар ўртасидаги тафовут шуни англатадики, Европадаги ва ундан ташқаридаги кўплаб демократик давлатлар жаҳон ишларида ўсиб бораётган Хитой таъсиридан хавотирда. Буларнинг барчаси Пекиннинг ўз йўлидан боришга уринишларига ҳеч қандай халақит бермайди. Қўшма Штатлар ўз обрўсини йўқотиб ва йўқотиб борган сари у янада кенгроқ ва жозибадор бўлиб бормоқда.
"Иккала йўл" ни таҳлил қилаётганда, шубҳасиз аниқ бир саволга жавоб бериш керак: агар Хитой иккала йўлни танласа-чи ёки уларнинг бирортасини танламаса? Амалда, ҳозирги вақтда иккала ёндашувнинг элементлари Хитой стратегиясида бирлаштирилган. Ҳозир Пекин кучайиб бормоқда ва Тинч океанининг ғарбий қисмида АҚШга қарши туриш учун геосиёсий таъсирни қидирмоқда. Шу билан бирга, худди шу Пекин катта глобал муаммоларга тайёрланмоқда. Пекин охир-оқибат биринчи ёки иккинчи йўлдан кета олмаслиги мумкин. Бу унинг иқтисоди ёки сиёсий тизими ишдан чиқса ёки рақиблари Хитойга самарали қаршилик кўрсатса рўй беради.
Биринчидан, бу стратегик муаммони ва келгуси йилларда Хитой дуч келадиган қийинчиликларни аниқлашга ёрдам беради. Хитой улкан ресурсларга эга бўлиб кўринади, аммо улар чексиз эмас. Самолёт ташувчи кемалар учун қотил-ракета ини ёки шовқинсиз зарба берувчи сув ости кемасини яратишга сарфланган доллар Покистон ёки Европадаги инфратузилма лойиҳасига сарф қилинмайди. Хитой юқори раҳбариятининг сиёсий капитали ҳам чекланган. Кучли рақибларга қарши турган ва жуда катта ички қийинчиликларни бошдан кечираётган ўсаётган мамлакат бир вақтнинг ўзида кўплаб геосиёсий ва геоиқтисодий муаммоларни ҳал қила олмайди, чунки у ўз ресурсларини тарқатиб юборади ва бу ўз ҳаракатларининг таъсирини сусайтиради. Шу нуқтаи назардан, хитойлик стратеглар гегемониянинг қайси усули кўпроқ истиқболли бўлиши тўғрисида ўйлашлари мумкин. Америка раҳбарлари ҳам бу ҳақда ҳеч ҳам ташвишланмайдилар, ким Вашингтон қандай жавоб чораларини кўриши керак.
Иккинчидан, Хитойнинг эҳтимолий ҳаракатлари таҳлили АҚШ дуч келадиган стратегик қийинчиликларни аниқлаштиришга ёрдам беради. Американинг баъзи етакчи ҳарбий таҳлилчиларининг таъкидлашича, агар Пекин ўзининг денгиз ҳудуди бўйлаб ҳарбий рақобатда устун келмаса, у глобал миқёсда АҚШ билан рақобатлаша олмайди. Ушбу таҳлилда, АҚШ ҳарбий сармоялар киритиши ва Тайван бўғозида ва ёнғин бошланган бошқа минтақаларда кучлар мувозанатини сақлаш учун зарур бўлган технологик ва операцион янгиликларни амалга ошириши аниқ.
Ушбу инвестиция ва инновациялар ҳақиқатан ҳам жуда муҳимдир. Аммо бизнинг таҳлилимизда, АҚШ, агар улар Тинч океанининг ғарбий қисмида кучли ҳарбий позицияни сақлаб қолсалар ҳам, Хитой билан рақобатда ютқазиши мумкинлигини истисно этмаймиз. Бу бизга Хитойнинг муаммоларига қарши курашишда, 5G технологияларида муқобил манбалар яратиш, инфратузилма инвестициялари ва глобал муаммоларни ҳал қилишда ваколатли раҳбарликни намойиш этиш каби юмшоқ рақобат усуллари, қаттиқ кураш воситаларидан кам эмаслигини эслатиб туради. Бу шундан далолат берадики, Америка иттифоқлари ва шерикликларини ички таъсир ва парчаланишдан ҳимоя қилиш, Хитой кучли таъсир кучини сотиб олиш ва ахборот операцияларини амалга ошириш орқали рағбатлантиради, бу уларни ташқи ҳарбий босимдан ҳимоя қилишдан кам эмас. Дипломатия ва ташқи ёрдамни жалб қилишда ҳарбий эҳтиёжлар учун катта миқдордаги маблағ ажратиш, Американинг глобал муносабатлар тизимини сусайтириши, халқаро институтларни йўқ қилиш ва уларда ишлашдан бош тортиш, Вашингтоннинг хориждаги ҳарбий кучларини кучайтиришдан бош тортиши каби хавфли бўлиши мумкинлиги ҳақида огоҳлантиришдир.
Ва ниҳоят, Хитойнинг гегемонликка олиб борадиган иккита йўли тўғрисида фикр юритар эканмиз, АҚШ-Хитой рақобати қанчалик ўхшашлигини ва унинг Совуқ Урушдаги қарама-қаршиликдан қандай фарқ қилишини билиб оламиз. Ўшанда ҳам, худди ҳозиргидек, урушнинг марказий саҳнаси бор эди, у ерда рақиблар бир-бири билан тўғридан-тўғри ва бевосита қаршиликка киришарди. Бу марказий Европа эди. Совуқ уруш даврида Советлар АҚШни потенциал ҳарбий ҳаракатлар театридан сиқиб чиқаришни қийин ва хавфли деб топдилар. Шунинг учун улар ён томондан маневрлар қилишди. Москва ривожланаётган дунёда иқтисодий ёрдам кўрсатиш, у ерда қасоскор ҳаракатлар олиб бориш ва инқилобий ҳаракатлар билан бирдамликни намойиш этиш орқали устунликни қидирди. У яширин ҳарбий босим ва сиёсий аралашув усуллари билан Европадаги ва ундан ташқаридаги Америка иттифоқлари тизимига путур етказишга ҳаракат қилди.
Бироқ, Совет Иттифоқи ҳеч қачон жаҳон иқтисодий устунлиги учун курашда жиддий рақиб бўлмаган. Унинг Хитой каби халқаро меъёрлар ва институтларга таъсир қилиш қобилияти, на воситалари ва на қобилиятлари бор эди. Совет ҳукумати жуда кичик таянч базасига эга эди ва бу Москванинг стратегик имкониятларини чеклаб қўйганди. Агар Қўшма Штатлар ва Совет Иттифоқи уларнинг можаросига содда қарасалар, унда яхшилик ва ёвузлик, ғалаба ёки мағлубият, кураш ёки қулаш ўртасидаги курашни кўриб, бугунги кунда Хитой-АҚШ муносабатларида кўпроқ нюанслар ва муҳим ўзаро боғлиқлик бор-ки, улар тобора кучайиб бормоқда.
Америка Қўшма Штатлари нафақат ушбу рақобатда ўз мавқеини сақлаб қолиши, балки ўзларининг зарарига ҳаракат қилиб ҳозирги йўлидан юришни бас қилса, кўпроқ ишларни амалга ошириши мумкин. Бироқ, Хитойнинг устунликка эришиш учун иккита йўли борлиги бир нарсани англатади: бу рақобат Совуқ уруш даврига қараганда анча мураккаб ва шиддатли бўлади.
Абу Муслим таржимаси
