Коронавирус таъсирининг «танлаш хусусияти» ни тушуниш ундан қандай ҳимояланиш кераклиги ҳақидаги саволга жавоб бериши мумкин. Вирус дунёнинг деярли барча мамлакатларига кириб келганига қарамай, уларда тарқалиш даражаси турлича. Масалан, COVID-19 Эронда кўплаб одамларни ўлдирди, аммо қўшни Ироқда қурбонлар сони 100 дан кам. Доминикан Республикасида қарийб 7600 юқтириш ҳолатлари аниқланди, Гаитида эса фақат 85 киши касаллик юқтириб олган. Ушбу касаллик туфайли Нью-Йорк, Париж ва Лондон каби катта шаҳарларни ҳувиллатиб қўйган бўлса, Бангкок, Бағдод, Нью-Деҳли ва Лагосда шунга ўхшаш муаммолар мавжуд эмас эди. Ушбу жумбоқ кўплаб назарияларни келтириб чиқарди, аммо аниқ жавоблар йўқ.
Олимлар демография, илгари мавжуд бўлган шароитлар ва генетика инфекциянинг тарқалиш кенглигига қандай таъсир қилиши ҳақида юзлаб тадқиқотларни ўтказмоқдалар. Иқлими иссиқ ва аҳолиси ёш бўлган кўплаб ривожланаётган мамлакатлар ривожланишнинг энг ёмон вариантларидан қочиб қолганлигини ҳисобга олсак, баъзи мутахассислар об-ҳаво ва демография асосий омиллар бўлиши мумкинлигини тахмин қилишмоқда. Аммо Перу, Индонезия ва Бразилия каби тропик мамлакатларда эпидемия авж олмоқда.
Шунингдек, ҳукумат томонидан ижтимоий масофа ва локаллашув бўйича кескин чораларнинг қабул қилиниши ҳам вирусдан ҳимоя қилиш усули бўлиши мумкин. Кўплаб мамлакатлардаги вазият бундай ёндашув самарадорлигини кўрсатади. Бироқ Мьянма ва Камбоджа кескин чоралар кўрмаган бўлса ҳам касалланиш ҳолатлари камлигини маълум қилди.
Бошқа бир назария шуни кўрсатадики, вирус шу пайтгача ушбу мамлакатларга кирмаган. Масалан, Россия ва Туркияда узоқ вақт ҳамма нарса нисбий тартибда эди, аммо кейин касалларнинг кескин кўпайиши бошланди. Вақт ҳали ҳам энг катта тенглаштирувчига айланиши мумкин: масалан, 1918 йилда АҚШда пайдо бўлган машҳур "испанка" ёзда пасайганга ўхшайди. Аммо кузда бу янада хавфли авж олди ва кейинги йили учинчи тўлқин келди. Натижада, бу грипп Аляскадаги ва Тинч океанининг жанубидаги кичик оролларга ҳам этиб борди ва дунё аҳолисининг учдан бир қисмини юқтирди.
«Биз дарҳақиқат ушбу касалликнинг дастлабки босқичида турибмиз, - дейди глобал соғлиқни сақлаш тадқиқотлари Гарвард институти директори доктор Ашиш Джа. – Агар бу бейсбол ўйини бўлганида, бу иккинчи иннинг бўлган бўларди ва тўққизинчи иннингга келиб унга вирус тушмагандай кўринишга эга бўлган колган дунё бошқа мамлакатлар каби кўринишга эга бўлмайди, деб айтишга ҳеч қандай асос йўқ».
Шифокорларнинг таъкидлашича, тўлиқ эпидемиологик тасаввурга эга бўлиш учун ҳали етарли маълумотлар йўқ. Кўпгина мамлакатларда тест ўтказиш билан боғлиқ ҳолати жуда аянчли ва бу вирус тарқалиши ва ўлимини жуда кам баҳоланишига олиб келиши мумкин.
Ёшлик кучи
Аҳолинниг ёши каттароқ бўлган давлатлар энг заиф ҳисобланадиган назарияда ҳам қарама-қарши фикрлар мавжуд.
Дарҳақиқат, оммавий эпидемиялардан қутилиб қочган кўплаб мамлакатларда аҳоли нисбатан ёш. Джон Хопкинс номидаги тиббиёт Мактабининг юқумли касалликлар бўйича профессори Роберт Боллинжернинг сўзларига кўра, ёшлар COVID-19 нинг енгил ёки асемптоматик ҳолатларига кўпроқ дуч келишади. Улар вирусни айниқса хавфли ҳолга келтирадиган баъзи соғлиқ муаммоларига эга бўлиш эҳтимоли камроқ. Аҳолисининг 60 фоиздан кўпроғи 25 ёшдан кичик бўлган Африкада, дунёнинг энг кекса қитъасида 45 мингга яқин коронавирус ҳолати қайд этилган (дунёда 3,5 миллиондан ортиқ).
Бунда Таиландда ва Ироқнинг Нажаф шаҳрида маҳаллий соғлиқни сақлаш ходимларининг таъкидлашича, 20 дан 29 ёшгача бўлган одамлар кўпроқ касалликка чалинган, гарчи касаллик аломатларсиз ёки енгил шаклда ўтиб кетган бўлса-да.
Италияда беморларнинг ўртача ёши 45 ёшдан ошган, вафот этганларда эса - тахминан 80 ёш.
Америка Қўшма Штатларидаги тадқиқотчиларнинг ҳисоблашича, ёшлик билан бир қаторда, нисбатан яхши саломатлик ҳам вируснинг таъсирини камайтириши мумкин, айрим касалликлар, хусусан, гипертония, диабет ва семизлик эса - коронавируснинг таъсирини кучайтириши мумкин.
Аммо демографик назарияда сезиларли истиснолар мавжуд. Дунёдаги ўртача аҳолиси энг кекса бўлган Японияда 520 дан кам ўлим ҳолатлари қайд этилган, гарчи ҳудуднинг ўсиши билан аниқланган ҳолатлар сони тобора ортган. Эквадорнинг Гуаяс минтақасида вирус тарқалиши тахминан 7000 кишини ўлдириши мумкин, ваҳоланки бу мамлакат аҳолиси энг ёшлардан бири ҳисобланади (аҳолининг атиги 11 фоизи 60 ёшдан ошган).
Гарвардлик доктор Ашиш Джа огоҳлантирадики, симптомлари бўлмаган баъзи ёшлар, олимлар ҳали ҳам тушунмайдиган сабабларга кўра, жуда юқумли ҳисобланади.
Маданият билан асосланадиган масофа сақлаш
Эпидемиологларнинг фикрига кўра, баъзи бир жамиятларда ўрнатилган масофа сақлаш каби маданий омиллар баъзи мамлакатларга кўпроқ ҳимояни бериши мумкин. Таиланд ва Ҳиндистонда, юқтирганлар сони кам бўлган жойларда одамлар кафтларини жуфт қилиб, узоқдан саломлашишади. Япония ва Жанубий Кореяда одамлар бу мамлакатларда коронавирус пайдо бўлишидан анча олдиндан таъзим қилиб сўрашишади, агар улар ўзларини ёмон ҳис қилсалар, дарҳол ниқоб тақишади. Кўплаб ривожланаётган мамлакатларда кекса одамларга оила қарашади ва у ерларда қариялар уйлари жуда кам, Ғарбда эса COVID-19 авж олиши айнан шундай марказларда кузатилган.
Бироқ, маданий масофа сақлаш назариясида ҳам сезиларли истиснолар мавжуд. Яқин Шарқнинг кўп жойларида, масалан Ироқ ва Форс кўрфази мамлакатларида, эркаклар учрашганда кўпинча қучоқлашади ёки қўл сиқиб кўришади, лекин уларнинг кўплари касал бўлмаган.
“Миллий масофа сақлаш” деб аталадиган нарса ҳам фойдали бўлди. Агар мамлакат сайёҳларга тўлиб кетмаган бўлса, унда улар вирусни олиб келишмаган. Африкадаги соғлиқни сақлаш бўйича мутахассислар чет элдан келганларнинг чекланган сони бу қитъада юқумли касаллик тарқалишининг паст сабаби бўлиши мумкинлигини таъкидлашади.
Сиёсий сабабларга кўра, масалан, Венесуела ёки ҳарбий можаролар туфайли, масалан Сурия ва Ливия каби мамлакатлар саёҳатчилардан яхшироқ ҳимояланган. Ушбу рўйхатга сўнгги ойларда оммавий норозиликларни бошдан кечирган Ливан ва Ироқ киради.
Ривожланаётган давлатлар кўпинча касаллик тарқалишини пасайтиришга кўпинча жамоат транспортининг йўқлиги ҳам ёрдам беради.
Иссиқлик ва ёруғлик
Баъзи бир, масалан шамоллаш келтириб чиқарадиган коронавируслар, иссиқ ва нам иқлимларда камроқ хавфлидир. Аммо тадқиқотчиларга кўра, об-ҳавонинг ўзи вирусни йўқ қилиши мумкин деган фикр фақат орзу саналади. "Энг яхши тахмин шундаки, ёз бизга ёрдам беради, лекин ўз-ўзидан ўсишни секинлаштириши ёки касалланишни камайтириши даргумон", дейди Гарвард университети Юқумли касалликлар динамикаси маркази директори Марк Липситч.
Колумбия университети биологи, доктор Раул Рабаданнинг сўзларига кўра, COVID-19 келтириб чиқарадиган вирус шу қадар юқумли бўлиб, иссиқлик ва намликнинг ҳар қандай фойдали таъсирини тўсиб қўяди.
Ёпиқ биноларда бўлиш, баъзи олимларнинг фикрига кўра, вируснинг айланишига ҳисса қўшади ва касаллик юқтириш эҳтимолини оширади. Коннектикут университетида ўтказилган тадқиқотга кўра, қуёшнинг ультрабинафша нурлари ушбу коронавирусни ингибиция қилади. Аммо, бу омил одамдан одамга юқишига таъсир қилмайди.
Тропик иқлим шароити ҳатто баъзи одамларда нотўғри хавфсизлик ҳисси туғдириши мумкин. "Одамлар: "Бу ерда жуда иссиқ, мен билан ҳеч нарса бўлмайди, деб айтишди", - деди Доктор Доменика Севаллос, Эквадорнинг тиббий текширувчиси. Баъзилар ҳатто бу уларни инфекциядан ҳимоя қилади деб ўйлаб, атайлаб қорайиш учун қуёш нурлари остига чиқишган".
Эрта ва қатъий карантин
Вьетнам ва Греция каби эрта ёпилган давлатлар инфекциянинг назоратсиз тарқалишининг олдини олишга муваффақ бўлишди. Биз ОИТВ, дори-дармонларга чидамли сил ва Эбола каби юқумли касалликлар аччиқ тажрибаси мавжуд Африка мамлакатлари муаммога тезда жавоб берди. Масалан, Сьерра-Леоне ва Уганда каби баъзи бир давлатлар аэропорти ходимлари, маскалар кийиб, ҳароратни ўлчадилар ва йўловчилар билан алоқа маълумотларини тўплашди, бу ишни АҚШ ва Европадаги ҳамкасблари буни амалга оширишни бошлашдан анча олдин қилишди. Сенегал ва Руанда чегараларни ёпиб қўйдилар ва инфекция аниқланган ҳолатлар кам бўлганида комендантлик соати эълон қилишди. Ушбу мамлакатларнинг соғлиқни сақлаш вазирликлари илгари тўпланган тажрибани беморларнинг алоқаларини кузатиш учун ишлатган.
Кетрин Кебутунгининг сўзларига кўра, Аҳолишунослик ва соғлиқни сақлаш марказининг Африка бўлимининг ижрочи директори, Африканинг кўплаб ҳукуматлари жуда яхши жавоб беришганига қарамай, улар ўз мамлакатларига ёрдам беришга ўтган чет эллик донорларнинг пуллари, ходимлари ва материалларига таянмоқдалар. Масалан, 2014 йилда Эбола тарқалишидан қарийб 4000 киши вафот этган Сьерра-Леоне шаҳрида ҳукумат ҳар бир туманда фавқулодда ёрдам марказларини яратди ва 14 минг тиббиёт ходимларини ёллади, улардан 1,5 минги алоқаларни кузатиш учун ўқитилган, мамлакатда фақат 155 та COVID-19 ҳолати қайд этилган. Бу ходимларга ким маош бериши аниқ эмас.
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг таъкидлашича, кўплаб давлатлар диний йиғинлар ва спорт тадбирларини ўтказишни тақиқлаган. Масалан, Яқин Шарқда масжидлар, зиёратгоҳлар ва бошқа диний жойларнинг оммавий ёпилиши нисбатан эрта содир бўлган ва бу вируснинг бир неча мамлакатларда тарқалишини тўхтатишга ёрдам берган. Аммо энг йирик зиёратгоҳларини 18 мартда (биринчи марта ҳаж зиёратгоҳи Қум шаҳрида аниқланганидан бир ой ўтгач) ёпган Эронда эпидемия тезда тарқалиб, минглаб одамларнинг умрига зомин бўлди.
Аммо ижтимоий ҳимоя тизими паст бўлган ва хуфиёна иқтисодиётда банд бўлган ходимлар сони кўп бўлган мамлакатларда, тақиқларга қарамай, одамлар карантинни бажаришдан кўра ўз оилалари учун пул топишни афзал кўришади. Камбоджа ва Лаос каби мамлакатларда деярли ҳимоя чоралари кўрилмаган, лекин кам сонли одамларга касаллик юқтирилган. Мусулмон фуқаролари ва насронийлари тез-тез Эрон ва Италияга (вирус тарқалаётган жойда) зиёрат қилишган Ливан, мантиқан энг кўп касаллик ҳолатига дуч келиши керак эди. Аммо бундай бўлмади.
«Биз нима учун бундай эканининг сабабини билмаймиз», - дейди доктор Рой Наснас, Байрутдаги Гейтауи университет клиникаси юқумли касалликлар бўйича маслаҳатчиси.
Бироз омад
Аксарият мутахассисларнинг фикрига кўра, баъзи мамлакатларда вирусни юқтиришнинг ва бошқалар учун йўқлигининг ягона сабаб бўлиши мумкин эмас. Жавоб, эҳтимол, юқоридаги омилларнинг баъзи бирлашмаси бўлиши мумкиндир. Тадқиқотчилар айтиб ўтган яна бир омил - шунчаки омад.
Маданияти ва иқлими бир хил бўлган давлатлар, агар битта коронавирусли бемор супер-тарқатувчига айланиб, одамлар гавжум бир жойга ташриф буюрса, юқтирганлар учун мутлақо бошқача натижаларга эришиши мумкин. Diamond Princess лайнерида 634 киши унинг туфайли касалланиб ўлган, Джорджия штатининг Облани шаҳрида дафн маросимида касаллик юқтириб олган йўловчи билан ҳам шундай бўлди, шунингдек, 61 ёшли Тэгу (Жанубий Корея) черковига қатнайдиган аёл билан ҳам шундай бўлди. Касаллик юқтириб олган одам бир ҳафта ёки ундан ҳам кўпроқ вақт давомида симптомларни бошдан кечирмаслиги мумкин, шунинг учун тарқалиш экспонент бўйича ва, эҳтимол, тасодифан содир бўлади. Агар феврал ойида якшанба куни Тэгу шаҳрида бўлган аёл уйда қолса, Жанубий Кореяда ушбу касаллик икки баравар камроқ бўлиши мумкин эди.
Бошқа мамлакатларнинг омади унчалик чопмади. Масалан, Таиланд, январ ойи ўрталарида Хитойдан ташқарида коронавируснинг биринчи тасдиқланган ҳолати ҳақида хабар берди (Ухандан келган саёҳатчи касал эди). Бир неча ҳафта давомида Таиланд хитойлик сайёҳларни қабул қилишни давом эттирди, аммо баъзи сабабларга кўра бу маҳаллий аҳолиси экспоненциал ўсиш бўлмаган. Бу шуни англатадики, баъзида мамлакатлар барча эҳтимолий нотўғри ишларни қилишади, аммо бу кутилганидек ҳалокатли оқибатларга олиб келмайди.
