Яқинда Сурет Гусейнов Истанбулдаги клиникалардан бирида вафот этгани маълум бўлди.
У 90-йилларда собиқ совет ҳудуди учун афсонавий одам бўлиб, уни бугунги кунда ҳам кўплаб озарбайжонлар билишади, аммо унинг исми энди сиёсий тарихни биладиганларнинг тор қатламидан ташқари бошқалар учун жуда муҳим эмас. Шунинг учун биз унинг аҳамиятини эслатиб, бир оз ҳикоя қилишга қарор қилдик, чунки Россиядаги сўнгги воқеалар кўрсатганидек, Сурет Гусейновнинг тажрибаси ҳали ҳам жуда талабга эга ва унинг аналоглари нафақат битта мамлакат, балки қўшниларининг ҳам тарихий ривожланиш жараёнига жиддий таъсир кўрсатиши мумкин.
Сурет Гусейнов ўз даврида нафақат бутун Озарбайжонга, балки бутун собиқ Совет Иттифоқига нима сабабдан овоза бўлганди?
1993 йилда у, ўша пайтларда полковник ва Озарбайжон армияси қўмондонларидан бири, муваффақиятли ҳарбий тўнтаришни амалга оширди, унга содиқ бўлинмаларни Ганжадан Бокуга олиб келди ва мамлакатда ҳокимиятни ўзгартирди.
Қандай қилиб пировардида шундай бўлиб чиқдики, бугунги кунда Озарбайжондан ташқарида уни кам одам эслайди, мамлакат ҳукумати ўттиз йилдан бери Алиевлар оиласи билан боғланган?
Гап шундаки, Озарбайжоннинг ўша пайтдаги президенти Абулфаз Элчибейнинг четлатилишига эришгандан сўнг, Гусейнов машҳур ҳарбий қўмондон, аммо тажрибасиз ва катта обрўга эга бўлмаган сиёсатчи сифатида ҳокимиятни ўзи қабул қилмади, балки ўша пайтда Нахичеван автоном Республикасини бошқарган Ҳайдар Алиевни Бокуга таклиф қилди ва мамлакатни вақтинча шу лавозимда бошқарган Озарбайжон Миллий Мажлисининг (парламентининг) раиси етиб сайланди. Ҳусейнов бош вазир этиб тайинланди.
Кейин буларнинг барчаси шундай тақдим этилдики, тажрибали ва кекса ёшдаги Алиев ёш ва тажрибасиз Гусейновни ҳокимиятга тайёрлаш учун мамлакатни вақтинча бошқаришга рози бўлди. Бироқ, сиз билганингиздек, вақтинчалик нарсадан кўра доимийроқ нарса йўқ ва аллақачон президент бўлган Ҳайдар Алиев Сурейт Гусейновни мамлакатда юзага келган тартибсизликларда айблаб, уни лавозимидан четлаштирди ва репрессияга дучор қилди. Гусейнов Россияда яширинишга ҳаракат қилди (топган жойини қраанг...), лекин экстрадиция қилинган ва 1997 йилда Бокуда умрбод қамоқ жазосига ҳукм қилинган. 2004 йилда у Илҳом Алиев томонидан авф этилди, шундан сўнг у умрининг қолган қисмини зарарсиз сиёсий нафақахўр сифатида ўтказди ва умрини Истанбулда тугатди, бу ерда уни оғир касалликдан қутқаришга ҳаракат қилишганди.
Аммо, агар Гусейнов фақат Элчибейни ағдаришга ва Алиевнинг ҳокимият тепасига кўтарилишига ҳисса қўшган бўлса, Алиев учун ўзига хос таран вазифасини бажарган бўлса, бу ҳикоянинг фақат бир қисми бўларди. Лекин буларнинг барчаси Озарбайжон армиясининг муваффақиятсизликлари фонида, Қорабоғ туфайли Озарбайжон-Арманистон уруши пайтида содир бўлди, унда Президент Элчибей Гусейновни бошқалар қаторида айблади ва уни қўмондонликдан четлаштиришга ҳаракат қилди, Гусейнов эса бунга ҳарбий исён билан жавоб берди. Натижада нафақат Элчибейнинг ҳокимиятдан четлатилиши, балки Озарбайжон фронтининг муҳим қисмининг қулаши ва охир-оқибат бу урушда Озарбайжоннинг мағлубияти ҳам юз берди.
Сурет Ҳусейнов Озарбайжон тарихида қандай роль ўйнаганлиги – бу бир масала. Аммо яна бир нарса қизиқ - Пригожин қўзғолони кўрсатганидек, унинг тажрибаси бугунги кунда талабга эга бўлиши мумкин. Шунинг учун бу воқеани эслаганларнинг аксарияти кўпинча Пригожин исёнини Гусейновнинг исёни билан таққослашлари ажабланарли эмас, гарчи уларнинг якуни бошқача бўлиб чиққан бўлсада. Ҳозирча...
Нима бўлганда ҳам, буларнинг барчасини ҳисобга олган ҳолда, Сурет Гусейнов бутун собиқ совет ҳудуди ва хусусан унинг мусулмон қисми тарихи учун мутлақо оддий одам эмас. Агар Озарбайжон унинг исёни оқибатларини бартараф қилган, шу жумладан бой берилган уруш учун қасос олишга эришган бўлса, унда давом этаётган оғир уруш шароитида унинг тажрибаси Россия учун талабга эга бўлиши мумкин...