Хусусан, Уилям Жеймс ва Зигмунд Фрейд эътиқод мавзусига - шахсан ҳам, касбий жиҳатдан ҳам қизиқишган. Мисол учун, Жеймснинг "Эътиқодга интилиш" ёки унинг машҳур "Диний тажрибанинг хилма-хиллиги" ни эслайлик. Бу китоблар эътиқодни психологик (бошқача айтганда, табиий) сабаблар орқали тушунишга уринишдир. Жеймснинг динга назарий ёндашуви жуда хайрихоҳ, аммо унинг шахсий позицияси скептицизм ва шубҳалар билан тўйинган ва асарларнинг ўзи (умуман психологик фан каби) эътиқод асосларини фаол равишда бузган. Зигмунд Фрейднинг динга, хусусан, насронийликка танқидий муносабати ҳам яхши маълум. Биз бунга бироз кейинроқ қайтамиз, лекин ҳозирча биз фақат Фрейднинг Худо ва дин мавзусига бўлган қизиқишини таъкидлаб ўтамиз.
Психологиянинг асослари динни танқидий қайта кўриб чиқиш билан чамбарчас боғлиқ, шунинг учун кўпчилик профессионал психологлар атеизм психологиясини ўрганишга ҳаракат қилишдан эҳтиёт бўлишлари ажабланарли эмас. Ахир, уларнинг кўплари бу ҳолатда мудофаа позициясини эгаллаб, дори-дармонларни ўзларида синаб кўришлари керак. Психологлар бошқа одамларни кузатиш ва уларнинг хатти-ҳаракатларини изоҳлашга одатланган; улар учун психологик назария ва амалиёт микроскоп остида бўлиш қандай эканлигини ўзлари ҳис қилиш вақти келди. Ушбу мақолада мен психологик тушунчалар икки қиррали қурол эканлигини кўрсатишга умид қиламан: улар эътиқодни ҳам, ишончсизликни ҳам тушунтириш учун ишлатилиши мумкин. Луқо Инжилида айтилганидек, қандай ўлчов билан ўлчасангиз, сизга ҳам худди шундай ўлчаш билан жавоб беришади.
Кузатишларим асосидаги иккита фикрни таъкидламоқчиман. Биринчидан, мен одамларнинг Худога ишонишларига тўсқинлик қиладиган сабаблар рационал (ақл-идрокка асосланган) эмас, балки сўзнинг кенг маъносида психологик эканлигидан келиб чиқаман. Мен машҳур файласуфларни, диндорларни ва динсизларни хафа қилмоқчи эмасман, лекин шубҳасиз, рационал хулосалар таъсири қанчалик муҳим бўлмасин, иррационал (ақл бовар қилмайдиган) психологик сабаблар одамга кучлироқ таъсир қилади. "Инсон қалби ҳамма нарсадан кўра алдамчи ва ниҳоятда бузуқ" - лекин психолог ҳеч бўлмаганда буни тушунишга ҳаракат қилиши керак. Мен эътиқод учун жиддий тўсиқ невротик табиатнинг психологик қийинчиликлардир, деб тахмин таклиф қиламан (уларнинг баъзиларини қуйида тасвирлаб бераман). Шундай қилиб, иймонли киши эътиқодсизлик деганда кўпинча реноаб етилмайдиган психологик мотивлар яширинган бўлиши мумкинлигини ҳисобга олиши керак.
Онгсизликнинг биринчи назариётчилари қаторига қўрқмасдан киритиш мумкин бўлган Ҳаворий Павел шундай ёзган эди: "... чунки менда яхшиликка интилиш бор, лекин мен буни амалга оширишни топа олмаяпман ... менинг аъзоларимда менинг ақлим қонунига қарши бўлган бошқа бир қонунни кўряпман..."(Римликларга, 7:18, 23).
Яъни, психологик омиллар эътиқодда ҳам, хатти-ҳаракатларда ҳам тўсиқ бўлиши мумкин; бу омиллар кўпинча онгсиздир. Менимча, бу ҳам психологик, ҳам теологик жиҳатдан тўғри фикр. Бундан ташқари: бу омиллар турли даражада намоён бўлади деб тахмин қилиш мантиқан тўғри бўлади. Баъзиларига кўп нарса берилди: яхши тарбия ва ижтимоий муҳит, характер хусусиятлари ва бошқалар; бундай одамлар учун маънавиятсиз муҳитда ўсган ёки бошқа қийинчиликларни енгиб ўтганларга қараганда Худога ишониш анча осон эди. Муқаддас Битикда аниқ айтилишича, болалар, ҳатто учинчи ва тўртинчи авлодларда ҳам, оталарининг, шу жумладан иймонлилар оталарининг гуноҳлари учун азобланади. Шундай қилиб, биринчи навбатда: баъзи одамлар ъътиқод учун бошқаларга қараганда анча кучли психологик тўсиқларга эга. Ва бу Библиядаги фикрларга жуда мос келади: биз гуноҳкорни ҳукм қилиш учун эмас, балки ёвузликни тузатиш учун чақирилганмиз.
Иккинчидан, эътиқод масаласида ҳеч қандай қийинчилик инсонни танлаш эркинлигидан маҳрум қилмайди: Худони қабул қилиш ёки рад этишни унинг ўзи ҳал қилади. Бу баёнот аввалгисига зид эмас. Келинг, ушбу масалани батафсил кўриб чиқайлик. Баъзи одамлар учун - ўтмишдаги тажрибалар, ҳозирги турмуш тарзи ва бошқалар билан боғлиқ сабабларга кўра - Худога ишониш бошқаларга қараганда анча қийин. Аммо, афтидан, ҳаёт давомида биз Худо томон юриш ёки Ундан узоқлашиш борасида қайта-қайта танлов қиламиз. Худо томон юрадиган йўлда кимнингдир олдида кўп тўсиқлар бор эди; кўп йиллар давомида улар кичик қадамлар билан Унга қараб юришди, лекин ҳали ҳам унга эриша олишмади. Кимдир учун иймонга эга бўлиш учун ҳатто бутун ҳаёти ҳам етарли эмас - лекин биз ҳар биримиз Худога қанчалик яқин бўлганлигимиз, одамларни қанчалик севганлигимиз ва унга ўлчаб берилган нарсага қандай муносабатда бўлганлигимиз билан баҳоланишимизга ишонамиз. Бошқалар ҳеч қандай психологик тўсиқларга эга эмаслар, лекин улар бир хил танлаш эркинлигига эга ва Худони рад этишлари мумкин - кўпчилик шубҳасиз, шундай қилади ҳам. Демак, муаммонинг моҳияти ирода эркинлигида ва инсоннинг гуноҳкор табиатида - лекин ишонмасликка мойил бўлган ва Худога ишониш учун тўсиқлар яратадиган психологик омилларни ўрганиш мумкин.

Атеизм психологияси: ижтимоий ва шахсий мотивлар

Ғарб зиёлилари орасида, одатда, Худога бўлган ишонч ҳар қандай мантиқсиз, етук бўлмаган эҳтиёж ва истакларга таянади; аммо атеизм ва скептицизм, аксинча, нарсаларнинг ҳолатини оқилона ва етук баҳолашга таянади, деб ҳисоблаш қабул қилинган. Ушбу позицияни кўриб чиқишдан олдин, мен ўз тажрибам билан ўртоқлашмоқчиман.
Мен жуда юзаки бўлса-да, христиан тарбиясини олганман. Мен 1950-йилларда коллежда атеист бўлдим. Аспирантурада ва мен амалий психолог бўлиб ишлаган Нью-Йорк университетида мен ҳали ҳам Худога ишонмасдим. Мен деярли қирқ ёшимда насронийликни қабул қилдим (аниқроғи, аввалги эътиқодимга қайтдим), ўзим учун кутилмаганда, Нью-Йорк университети психологларининг диний бўлмаган муҳитида.
Агар йигирма йил давомида (ўн саккиз ёшдан ўттиз саккизгача) нега Худога ишонмаганимни ўз мисолим билан кўрсатиш истаги бўлмаганида, таржимаи ҳолимнинг тафсилотлари билан сизни зериктирмаган бўлардим. Бугунги кунда менинг атеизмим ва скептицизмим, қоидага кўра, интеллектуал ёки ахлоқий яхлитликка эга бўлмаган, юзаки, мантиқсиз сабабларга кўра юзага келганига шубҳа қилмайман. Ишончим комилки, бу сабаблар ҳали ҳам интеллектуал доираларда, айниқса, ижтимоий фанлар билан шуғулланадиган олимлар орасида кенг тарқалган.
Мана менинг атеизмимга сабаб бўлган асосий омиллар (аммо ўшанда мен буни англаб етмагандим).

Умумий ижтимоий сабаблар

Ёшлигимда мен ижтимоий мавқеим ҳақида жуда ташвишланардим. Аввало, мен Ўрта Ғарбда туғилганман - бу жуда зерикарли, чекланган ва қолоқроқ жойлар эди. Огайо штатининг Цинцинатти шаҳрида туғилишнинг нимаси романтик ёки ҳаяжонли? Ёки немис-инглиз-швейцар томирларида? Ўрта синфдан келиб чиққанман – бундан ўртароқ бўлмаса керак. Шундай қилиб, зерикарли, нолойиқ (менинг ғояларимга кўра) ва ижтимоий шармандали ўтмишдан қочиб, мен янги, ҳаяжонли - йўқ, мафтункор! – аристократлар дунёсига киришга ва унда илдиз отишга интилдим. Ўйлайманки, сўнгги икки асрда бундай мотивлар ижтимоий пиллапоя бўйлаб юқорига кўтарилган кўплаб иззат-нафли ёшларга хос эди. Ёрқин, аристократик, нафосатли Парижга киришга муваффақ бўлган ва умрининг охиригача ўзининг майда буржуа, провинциялик келиб чиқишидан уялган Вольтерни эсланг; ўз геттоларидан қочган яҳудийлар қандай ассимиляция қилинганини эсланг - ва юқорида айтиб ўтилган Нью-Йоркка келган, консерватив ота-онасидан хижолат бўлган йигит билан солиштиринг. Бундай ижтимоий босим кўпчиликни Худога ва у билан боғлиқ барча нарсаларга ишонишдан қайтарди.
Эсимда, биз аспирантурада кичик семинар ўтказгандик, у ерда деярли ҳар бир иштирокчи "замонавий ҳаёт" га ижтимоий мослашиш тажрибасига эга эканлиги маълум бўлди. Биримиз ўзининг жанубий баптист илдизларидан озод бўлишни орзу қилардик, бошқа биримиз мормонларнинг кичик шаҳарчасидан, учинчимиз Бруклиндаги Нью-Йорк яҳудий геттосидан қочиб кетдик. Мен тўртинчи бўлдим.

Хусусий табиатли ижтимоий сабаблар

Менда атеист бўлиш учун яна бир муҳим сабаб бор эди: мен ҳамкасбларим, эътиборли ва нуфузли психологлар, айниқса аспирантурадаги устозларим томонидан тан олинишини хоҳлардим. Аспирант сифатида мен академик психологиянинг ўзига хос субмаданиятини пухта ўзлаштирдим. Стенфорд университетидаги устозларим, уларнинг касбий қарашлари қанчалик турлича бўлмасин, икки жиҳатда: профессионал амбиция ва динни рад этишда бирлашдилар. Забурда айтганидек: "... Чунки бетавфиқ ўз нафси билан мақтанади; очкўз одам ўзини хурсанд қилишни ўйлайди. Ўзининг такаббурлигида бетавфиқ Раббини менсимайди: "лойиқ кўрмайди"; унинг барча фикрларида: "Худо йўқ!" (Забур, 9:24-25).
Атроф-муҳитга мослашиш орқали мен ўзимни "муносиб равишда" тутишни ўргандим; Худди шу тарзда, мен ўзимни "тўғри" ("атеистик" деб ўқинг) ғоялар ва позицияларга мослаштириб, "ҳақиқий психолог каби фикрлашни" ўргандим.

Қулай турмуш тарзи

Ва ниҳоят, атеизмга ундайдиган юзаки, аммо шунга қарамай кучли иррационал омиллар рўйхатига мен дунёвий енгил ҳаёт истагини қўшмоқчиман. Шубҳасиз, бизнинг нео-бутпараст дунёмизда имонли бўлиш ва тўғри турмуш тарзини олиб бориш жуда ноқулай. Мен иймонга қайтганимда кўп дунёвий лаззатлардан воз кечдим ва бўш вақтимни йўқотдим.
Менимча, иймонга кирган инсон қандай дунё лаззатларидан воз кечиши кераклигини тушунтиришга ҳожат йўқ. Бундан ташқари, диний ҳаёт вақт ва маълум молиявий харажатларни талаб қилади: имонли черков хизматларида қатнашади, черков гуруҳларида қатнашади, ибодат қилади, Библия ўқийди, бошқаларга ёрдам беради. Жуда банд одам учун (масалан, мен каби) бу унчалик осон эмас. Шубҳасиз, имонга қайтиш жиддий ноқулайликлар билан боғлиқ.
Бундай мулоҳазалар фақат вояга етмаган ёшлар учун муҳим, деб ўйлашингиз мумкин - мен йигирма ёшда бўлганим каби. Лекин бундай эмас. Худо ва дин ҳақида кўп ўйлаган машҳур америкалик файласуф ва ёзувчи Мортимер Адлерни мисол қилиб келтираман. Унинг сўнгги китобларидан бири "Худо ҳақида қандай ўйлаш керак: XX аср бутпарастлари учун қўлланма" (How to Think About God: A Guide for the 20th Century Pagan; 1980).
Адлер Худонинг борлиги ҳақида қаттиқ баҳс юритади ва китобнинг сўнгги бобларида Уни қабул қилишга деярли тайёр - лекин барибир охирги қадамни қўйишдан иккиланади ва "диний қўшилмаганларнинг кенг гуруҳида" қолади (Graddy, 1982). Бу қарор ақлдан кўра кўпроқ иродадан келиб чиқади деган таассурот пайдо бўлади. Танқидчилардан бири (Graddy, 1982) таъкидлаганидек, Адлернинг автобиографиясида бунинг тасдиғи бор - "Аниқ машғулотларсиз файласуф" (Philosopher at Large; 1976). Нега икки марта динни қабул қилишдан бир қадам нарида тўхтагани ҳақида фикр юритар экан, Адлер "сабаб руҳ ҳолатида емас, балки ирода ҳолатидадир" деган хулосага келади. Бундан ташқари, Адлернинг таъкидлашича, динга мурожаат қилиш "мендан ҳаёт тарзимни тубдан ўзгартиришни талаб қилади ...". "Шунчаки, мен ҳақиқий диндор турмуш тарзини қабул қилишни хоҳламадим" (Graddy, 24-бет).
Айнан шундай! "Ҳақиқий диндор" бўлиш жуда қийин, ўта ноқулай эканлигини ўта ҳалол ва онгли равишда эътироф этаман. Айнан шундай юзаки сабаблар кўп имонсизларнинг мавқеини белгилаб беради, деб айтишга журъат этаман.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, атеизм мен учун ижтимоий амбицияларни қондириш, психологнинг касбий вазифаларини бажариш ва қулай турмуш тарзига интилиш учун энг мос эди. Ростини айтсам, мен учун атеизм ёшликка қайтишнинг барча завқларини яширган.

Атеизм психологияси: психоаналитик талқин

Маълумки, Фрейднинг Худога бўлган эътиқодни танқид қилиш эътиқод психологик хусусиятга эга ва шунинг учун ишончли эмаслигидан келиб чиқади. Бу эса шуни англатадики, Худо инсоннинг энг чуқур онгсиз истаклари проекциясидир; Худо - боланинг ҳимояси ва хавфсизлигига бўлган эҳтиёжи билан боғлиқ истакнинг бажарилиши. Бу истаклар кўпинча амалга оширилмайди, шунинг учун агар бирор киши бундай талқинни рад этса, унинг сўзларига ишонмаслик керак. Эътибор беринг, Фрейд ушбу ёндашувни ишлаб чиқишда ҳис-туйғуларга мурожаат қилишнинг аҳамиятини кўтарди (ad hominem argument). Фрейд ўз позициясини "Бир иллюзия келажаги" да ("The Future of an Illusion"1927; Зигмунд Фрейд, "Маданиятдан норозилик", М., "Московский рабочий", 1990) изоҳлайди:
"Диний тушунчалар бошқа барча маданият ютуқлари каби эҳтиёждан – табиатнинг ҳаддан ташқари устунлигидан ҳимояланиш заруратидан келиб чиққан" (116-бет).
Шундай қилиб, диний эътиқодлар "хаёллар, инсониятнинг энг қадимги, энг кучли, энг долзарб орзу-умидларининг рўёбга чиқишидир... Биламизки, болаларча ночорликнинг қўрқинчли таассуротлари муҳаббат билан ҳимояланиш эҳтиёжини уйғотган, бу эҳтиёж ўз оюъектини ота тимсолида топган.... Илоҳий иноятни назорат қилиш дунёвий хавф-хатарлардан қўрқишни камайтиради ... "(124-бет).
Келинг, ушбу далилни батафсил кўриб чиқайлик. У жуда заиф, гарчи атеистлар ва скептиклар уни «ура деб» қабул қилишса ҳам.
Биринчи абзацда Фрейднинг хулосаларидан келиб чиқадики, диний эътиқодга қарши далиллар цивилизациянинг барча бошқа ютуқларига бирдек тааллуқлидир. Агар интеллектуал ютуқларнинг руҳий табиати уларнинг ҳақиқий қийматини бекор қилса, физика, биология - психоанализнинг ўзи ҳақида гапирмаса ҳам, худди шундай заиф нуқтага эга.
Иккинчи абзацда яна бир ғалати гап айтилади: Фрейд меҳрибон Отанинг ҳимоясига ва йўл-йўриқларига эга бўлиш истагини "инсониятнинг энг қадимги ва энг долзарб орзу-умиди" деб атайди. Аммо агар бу истак ҳақиқатан ҳам шунчалик кучли ва қадимий бўлса, унда Худонинг меҳрибон ота сифатидаги роли насронийгача бўлган динда таъкидланишини кутиш мумкин эди. Бироқ, бу Ўрта ер денгизи дунёсининг бутпарастлиги ва, айтайлик, буддизм ва (асосан) ҳиндуизм каби таниқли динлар учун ҳам шундай эмас. Яҳудийликнинг, айниқса насронийликнинг асосий хусусияти эса - бу меҳрибон Ота сифатида Худога бўлган муносабатдир.
Аммо келинг, бу мантиқий номувофиқликларни қолдириб, Фрейднинг проектив назариясини бошқа жиҳатда кўриб чиқайлик. Гап шундаки, бу назария психоанализнинг ажралмас қисми эмас ва шунинг учун умуман психоаналитик назарияни қўллаб-қувватлашга даъво қила олмайди. Айтиш мумкинки, бу алоҳида масала. Дарҳақиқат, Фрейднинг динга танқидий муносабати унинг шахсияти билан боғлиқ; бу метапсихоанализнинг бир тури - Фрейднинг клиник ғоялари билан эркин боғланган шахсий тажрибани тушунишга асосланган тушунчанинг бир тури. Агар биз фарқлаш ва проектив назарияни Фрейднинг психоаналитик назариясининг асосий қисмидан ажратиб оладиган бўлсак, унинг психоанализ чегарасидан ташқарида кенг тарқалганлиги аниқ бўлади. Бу ерда проектив назарияга бундай ёндашув фойдасига бир нечта далиллар мавжуд.
Биринчидан, назариянинг ўзи анча олдин пайдо бўлган: у Людвиг Фейербах томонидан "Христианликнинг моҳияти" китобида (1841, 1957) аниқ таъкидланган. Фейербах талқини Европа интеллектуал доираларида кенг маълум бўлган ва ёш Фрейд Фейербахни иштиёқ билан ўқиган (қаранг. Gedo & Pollock, 1976, 47, 350-бетлар). Фейербахдан баъзи одатий иқтибослар: "Инсон йўқотди – буни шу орқали англаб етган ҳолда сўз билан ифодалайдими ёки онгсиз равишдами – Худосини йўқотди (1841, 1957, 33-бет).
     “Инсон ўз табиатини ўз ичида топмагунча, уни ўраб турган дунёга кўчира олмайди” (11-бет).
     “Кўчирилган орзу-образларда яшаш диннинг моҳиятидир. Дин кўчириладиган орзуларга воқеликни қурбон қилади...” (49-бет).
Фейербах динни "фрейд" атамаларида - истакларнинг бажарилиши ва ҳ.к. - тасвирлайдиган бошқа мисолларни келтириш мумкин. Фрейднинг хизмати шундан иборатки, унинг потенциал аудиторияси сезиларли даражада кенгайган бир пайтда бу назарияни қайта тиклаган, уни янада таърифлаб берган ва эълон қилган. Бундан ташқари, психоанализ ва психоаналитик назариянинг топилмалари бу концепцияни кучли қўллаб-қувватлаган деб тахмин қилинган. Фрейднинг "Бир иллюзия келажаги" асарида Фейербах таъсири "табиатнинг ҳаддан ташқари устунлиги", "болаларча ночорликнинг қўрқинчли таассуротлари" каби тушунчаларда намоён бўлади.
Проектив назария психоаналитик асосга таянмаслигини тасдиқловчи яна бир далил тўғридан-тўғри Фрейддан келади, унинг ўзи айтади. 1927 йилда у ғайратли протестант руҳонийси ва айни пайтда биринчи психоаналитиклардан саналган дўсти Оскар Пфистерга (Oskar Pfister) шундай деб ёзган: "Келинг, ["Иллюзия келажаги"] китобимда баён этилган фикрлар аналитик назарияга кирмаслиги ҳақида очиқ-ошкора айтайлик. Бу менинг шахсий қарашларим" (Фрейд ва Пфистер ёзишмалари, 1963, 117-бет). .
Шундай қилиб, Фрейднинг проектив назарияси Худога ишонишнинг бошқа, бироз ўзгача талқинидир; гарчи бу аниқ психоаналитик характерга эга бўлса-да, бу шунчаки Фейербахнинг проектив назариясини қайта ишлаш ва Фрейднинг ЭГО идеалининг жуда бепарво талқини. Супер-эго концепциясининг ўзи, шу жумладан идеал "Мен" - бу "Эдип комплексининг кенгайтмаси", идеаллаштирилган отанинг проекцияси - эҳтимол Ота-худо (қаранг. Фрейд, 1923, 1962, 26-28-бетлар). 38-бет).
Шуни ҳам таъкидлаш керакки, ЭГО идеали Фрейд томонидан унчалик эътиборга олинмайди ва унинг асарларида янада ривожланмаган. Бундан ташқари, эго идеалини Фейербахнинг проектив назариясидан олинган деб талқин қилиш мумкин. Шундай қилиб, психоанализда Худога ишониш невротик кўриниш эканлиги фойдасига муҳим назарий асос йўқ. Фрейд ё анча олдинги Фейербах проектив назариясидан (ёки бошқача қилиб айтганда, "иллюзия назарияси"дан) фойдаланади ёки Фейербах концепциясини эго идеали концепциясига киритади. Балки шунинг учун ҳам Фрейд Пфистерга "Бир иллюзия келажаги"ни психоанализ назариясининг ажралмас қисми деб ҳисоблаш мумкин эмаслигини ёзади.

Атеизм Эдип орзусининг амалга ошиши сифатида

Фрейд онгсиз, етук бўлмаган эҳтиёжлар каби қудратли кучлар томонидан яратилган ишонч хаёлий бўлиши мумкин, деб адолатли ҳисоблаган. Аммо мантиққа хиж равишда, Фрейд моҳиятан атеизмнинг невротик табиатини тушунишнинг янги, жуда самарали усулини таклиф қилди. (Тафсилотлар учун қаранг: Vitz and Gartner, 1984a, b; Vitz, 1986)

Эдип комплекси

Фрейд назариясида онгсизлик билан бир қаторда, бугунги кунда кенг маълум бўлган Эдип комплекси марказий ўринни эгаллайди. Эркаклар учун бу комплекснинг асосий кўринишлари қуйидагилардир: тахминан уч ёшдан олти ёшгача бўлган болада онасига кучли жинсий қизиқиш қилиш ва шу билан бирга отасига нисбатан нафрат ва қўрқув, ундан устун келиш истаги, "ҳокимиятга интилиш" ривожланади. Ўғил биладики, отаси каттароқ ва кучлироқ, унинг нафсларига тўсқинлик қилади - бу нафратнинг сабабидир. Болаликдаги отадан қўрқиш кастрация (ахта бўлиш) қўрқуви сифатида намоён бўлиши мумкин, лекин одатда умумийроқдир. Албатта, ўғил отани ўлдирмайди, лекин боланинг ҳаёллари ва орзуларида падаркушлик одатий ҳодиса ҳисобланади. Тахминларга кўра, комплекснинг "ҳал бўлиши" ўғил отанинг ўрнини боса олмаслигини ва кастрация қўрқуви эса отаси билан (яъни тажовузкор билан) боғлиқ тасаввур қилиниш ва Эдип комплекси қўрқинчли бошланғич таркибий қисмларни бостиришга олиб келишини англаганида содир бўлади
Фрейднинг фикрига кўра, Эдип комплексини бутунлай йўқ қилиш мумкин эмаслиги, у кейинги даврларда (балоғат ёшида - деярли ҳар доим) ўзини намоён қила олиши жуда муҳимдир. Шундай қилиб, оила ичидаги ўлик нафрат ва қариндошлик истакларининг кучли таркибий қисмлари ҳеч қачон эскирмайди, балки фақат ниқобланади ва бостирилади. Фрейд ушбу вазиятнинг невротик салоҳияти ҳақида нима дейди:
«Эдип комплекси неврозларнинг ҳақиқий ўзагидир... Онгсиз равишдаги комплекснинг қолдиқлари катта ёшдаги неврозларнинг янада ривожланиши учун асосдир». (Фрейд, 1919, стандарт нашр, 17, с. 193; шунингдек қаранг: 1905, с. и., 7, с. 226 ва ҳ.к..; 1909, с. и., 11, с. 47).
Мухтасар қилиб айтганда, барча неврозлар Эдип комплексига асосланган. Кўриниб турибдики, аксарият одамлар учун бу жиддий неврозларга олиб келмайди, балки ўзини, масалан, бошлиқларга нисбатан, тушларда, гапда янглишиб кетишда, тасодифий нотўғри ҳаракатларда ва ҳоказоларда намоён қилади.
Шундай қилиб, Фрейд Эдип комплексини неврозларнинг универсал манбаи деб таъкидлаб, ўзи билмаган ҳолда Худони инкор этиш онгсиз истаклар билан боғлиқлигини тушунишнинг тўғридан-тўғри йўлини топди. Болаликда пайдо бўлган Эдип комплекси ост онгда ётади ва унинг асосий белгилари (отадан нафрат ва унинг йўқ бўлишини исташ) отани ағдариш ёки ўлдириш истагида айниқса кескиндир. Фрейдда Худо - отанинг психологик эквивалентидир, шунинг учун Эдип мотивацияси табиий равишда Худо бўлмаслиги кераклиги ҳақидаги кучли ост онг истагида ўзини намоён қилади. Шундай қилиб, Фрейд тизимига кўра, атеизм Эдипнинг отани ўлдириш ва унинг ўрнини эгаллаш истагидан келиб чиққан иллюзиядир. Худонинг мавжудлигини эътиборсиз қолдирадиган хатти-ҳаракатларда Уни ўлдириш учун яширин бўлмаган истак пайдо бўлади: келинг, ота-онанинг кетиши ёки йўқолиши образи билан бундай истакни акс эттирувчи тушларни эслайлик. "Худо ўлди" - бу Эдип орзусининг аниқ, яширин амалга оширилиши.
Бугунги кунда атеизм ва скептицизмнинг кўплаб кўринишларида Эдип комплексини кўриш қийин эмас. Мисол учун, "Плейбой" журналининг ношири Хью Хеффнерни ёки ўша Жеймс Бонднинг сон-саноқсиз қизлари ва Худодан воз кечишини олайлик - бу одамлар Эдип комплекси ва асосий исённи аниқ бошдан кечирмоқда (масалан, "Тотем ва Табу" га қаранг). Бошқа скептиклар шаҳвоний истеъмолчилик ва ўзини-ўзи сиғиниш билан биргаликда жинсий истеъмолчилик ва рухсат бериш сценарийсининг баъзи бир версиясини бошдан кечираётгани ҳақида эслаш қийинчилик туғдирмайди.
Албатта, Эдип орзуси нафақат отани ўлдириш орқали она ёки гуруҳдаги бошқа аёлларни эгаллаш, балки унинг ўрнини егаллашдир. Замонавий атеизм бунга интилмоқда. Худо эмас, балки инсон онгли равишда Оламдаги энг юқори куч ва мукаммаллик манбаи деб эълон қилинади. Гуманистик ёндашувлар инсонни ва унинг "имкониятларини" худди дин Яратгувчини улуғлаганидек улуғлайди. Биз яккахудоликдан ширкга тушдик, кейин ҳар биримиз ўзимиз кичик худога айландик. Аслини олганда, инсон ўзининг нарциссизм ва Эдип истакларида шайтон муваффақиятсизликка учраган жойда муваффақиятга эришишга ҳаракат қилади; инсон Худонинг тахтида ўтиришга интилади. Энди, Фрейд туфайли, биз атеизмнинг чуқур невротик ва жуда заиф психологик асосларини яхшироқ тушунамиз.
Эдип мотивациясининг қизиқарли намунаси - XVIII асрнинг асосий диний скептики Вольтер, у христиан ва яҳудийларнинг шахсий Худо - Ота Худо ҳақидаги ғоясини рад этди. Вольтер теист (ёки деист) эди ва инсон тушунолмайдиган космик, ўзига хос қиёфага эга бўлмаган Худога ишонган.
Психологик нуқтаи назардан, бу одам отасини кескин рад этгани диққатга сазовордир - у ҳатто отасининг фамилиясидан воз кечиб, ўзини "Вольтер" деб атаган. Бу фамилиянинг келиб чиқиши тўлиқ аниқ эмас; умумий версияга кўра, у онасининг исмининг ҳарфларидан иборат. 1718 йилда, Вольтер йигирма ёшга кирганда, у "Эдип"ни нашр этди, бу унинг саҳналаштирилган биринчи асаридир. Қадимги юнон афсонаси асосида ёзилган "Эдип"да диний-сиёсий қўзғолон мавзулари бўрттирилган. Вольтер, худди Фрейд сингари, бутун ҳаёти бошқа, ҳақиқий отанинг орзуси билан ўтди. Ўрта синфдан чиққан Вольтер олижаноб, аристократик келиб чиқишини аниқ орзу қилган; аслзода отага эга бўлиш истаги "Кандид" спектаклида энг аниқ намоён бўлди. Шундай қилиб, биз ўз отасига бўлган душманликни, Ота Худога қарши диний исённи ва ота фигурасининг одатий тимсоли бўлган подшоҳга қарши сиёсий исённи кузатамиз,; уларнинг барчаси бир хил асосий эҳтиёжларнинг кўринишидир. Психолог нуқтаи назаридан, Вольтернинг отасига ва Худога қарши исёнини Эдип орзусининг амалга ошиши, тасалли берувчи иллюзия сифатида талқин қилиш мумкин - ва Фрейднинг фикрича, бундай позиция етук ақлга лойиқ эмас.
Буюк қомусий олим ва ашаддий атеист (замонавий атеизм асосчиси дейиш мумкин) Дидро ҳам Эдип комплексидан ташвишга тушган. Фрейд Дидродан маъқуллаб иқтибос келтиради: "Агар кичкина ёввойи бола ўз ҳолича қолса, унинг аҳмоқлиги давом этса гўдакнинг арзимас туйғуларига ўттиз ёшли эркакнинг шиддатли эҳтирослари қўшилса, у отасини бўғиб ўлдиради ва онаси билан ётади" ("Le neveau de Rameau"; цит. по лекции XXI Фрейда, "Вводные лекции" (1916 – 1917), стереотипное издание, 16, сс. 331-338).

Атеизм психологияси: "нуқсонли ота" назарияси

Мен, албатта, Фрейднинг Эдип комплекси ҳақидаги назариясини фақат қисман қабул қилиш кераклигини биламан. Ҳа, мен ўзим бу концепция фақат баъзи ҳолларда мос келадиган эканлигига ишонаман; уни тўлиқ тушуниб етилмайдиган мотивациянинг универсал модели сифатида ишлатмаслик керак. Эдип комплекси атеизмни чуқурроқ тушунишга имкон берадиган мен билган ягона назария бўлиб, шунинг учун мен Фрейд томонидан илгари сурилган тезисни ишлаб чиқадиган ўз моделимни тасвирлаб бераман. Леонардо да Винчи ҳақидаги очеркида Фрейд қуйидаги фикрни айтади: "Психоанализ бизга ота комплекси ва Худога эътиқод ўртасидаги яқин боғлиқликни кўришга ўргатди; у бизга шахсий Худо психологик жиҳатдан идеаллаштирилган отадан бошқа нарса эмаслигини кўрсатди ва биз ҳар куни улар учун отанинг нуфузи тушиб кетиши билан ёшлар диний эътиқодларини йўқотаётганини кўрамиз"  (1910, "Леонардо да Винчи", Ростов-на-Дону, "Изд-во Ростовского университета", 1990, с. 38).
Бу ерда онага нисбатан онгсиз жинсий истаклар ҳақида ҳам, отага қаратилган универсал нафрат-рақобат ҳақида ҳам ҳеч нарса айтилмаган. Йўқ, Фрейд аниқ таъкидлайди: агар бола ёки ёш йигит ўзининг ердаги отасидан ҳафсаласи пир бўлса ва уни ҳурмат қилишни тўхтатса, у самовий Отасига ҳам ишончини йўқотади. Албатта, умидсизлик ва ҳурматни йўқотиш турли сабабларга кўра пайдо бўлиши мумкин. Клиник далиллар билан тасдиқланган ушбу сабабларнинг баъзилари қуйида келтирилган:
Ота бор, лекин у аниқ заиф, қўрқоқ ва ҳурматга лойиқ эмас - ҳатто у ёқимли ва "ёқимтой" бўлса ҳам.
Ота бор, лекин у жисмоний, жинсий ёки психологик зўравонликка мойил.
Ота йўқ - у вафот этган, оилани тарк этган ёки ундан воз кечган.
Келинг, атеизмнинг бу тахминий детерминантларини "нуқсонли ота" ("defective father") гипотезасига келтирайлик. Бу гипотезани тасдиқлаб, машҳур атеистлар ҳаётидан фактларни келтираман – дарвоқе, уларнинг таржимаи ҳолларини ўқиётганда гипотезанинг ўзи хаёлимга келди.
Келинг, Зигмунд Фрейд ва унинг отаси Якоб билан муносабатларидан бошлайлик. Биографлар Фрейд отасидан қаттиқ ҳафсаласи пир бўлганига қўшиладилар. (Батафсил маълумот учун Фрейд ҳақидаги биографик материалларга қаранг - масалан, Крулл (Krull), 1979; Витц (Vitz), 1983, 1986.) Якоб заиф одам эди, оиласини моддий таъминлай олмади; бундан ташқари, оилани боқиш учун пулни хотиннинг қариндошлари ва бошқа одамлар берган. Шунингдек, ота антисемитизм кўринишларига нотўғри муносабатда бўлди. Фрейд отаси айтган воқеани батафсил сўзлаб беради, уни "ифлос яҳудий" деб атаб, шляпасига уришганида у жавоб ҳам бермаган. Ёш Зигмунд отасининг заифлиги ва масъулиятсизлигидан қаттиқ ҳайратда қолган. Зигмунд Фрейднинг ўзи, унинг барча мураккаблиги ва шубҳага мойиллигига қарамай, жасур одам эди ва бошқаларда жасоратни юқори баҳоларди. Ёшлигида Зигмунд антисемитларга жисмоний қаршилик кўрсатди ва интеллектуал маънода у ажойиб жангчи эди.
Эҳтимол, Якобнинг "нуқсонли ота" сифатидаги ҳаракатлари анча узоқроққа борган. Шундай қилиб, аллақачон вояга етган Фрейднинг иккита мактубида, Якоб жинсий бузуқ бўлгани, бундан унинг фарзандлари азоб чекканлиги айтилади. Афтидан, унинг бошқа ахлоқий камчиликлари бор эди, буни биз бу ерда муҳокама қилмаймиз.
Отанинг Худога ва динга бўлган муносабати Фрейдга ҳам таъсир қилди. Отаси ислоҳот иудаизми йўналишига қўшилганида Зигмунд ҳали кичкина эди ва иккаласи Библияни соатлаб ўқишарди; Кейинчалик Якоб Талмудни кўпроқ ўқий бошлади ва яҳудий Битикларини ўрганди. Бир сўз билан айтганда, бу заиф, инерт одам, бу "яхши одам", бу заиф "шлемил" унинг ўғлида яҳудийлик билан, Худо билан, қўрқоқлик билан ва, эҳтимол, ёш Зигмундни оғриқли тарзда яралаган жинсий бузуқлик ва бошқа камчиликлар билан боғлиқ эди.
Бошқа машҳур атеистлар ҳам худди шундай муаммоларга дуч келишган. Карл Маркс отасини ҳурмат қилмаслигини яширмади. Бу, асосан, отасининг насронийликни қабул қилиши билан боғлиқ эди - диний сабабларга кўра эмас, балки ўзи учун ҳаётни осонлаштириш учун. Шундай қилиб, Маркснинг отаси қадимий оилавий анъанани тўхтатди (икки томондан Карл Маркснинг аждодларининг кўп авлодлари раввинлар бўлган).
Людвиг Феербахнинг отаси, шубҳасиз, ўғлига чуқур руҳий жароҳатлар етказган: ота бошқа аёл учун оиласини ташлаб, бошқа шаҳарга кўчиб кетганида Людвиг ҳали 13 ёшга тўлмаган еди. 19-аср бошларида Германия учун бу ёш Феербахни, унинг онаси ва бошқа болаларни қаттиқ хафа қилган жанжал эди.
Келинг, бир асрни сакраб ўтамиз ва Американинг энг машҳур атеистларидан бири Мадэлин Мюррей О'Хейр (Madalyn Murray O'Hair) ҳаётига назар ташлаймиз. Унинг ўғлининг яқинда нашр этилган автобиографик китобидан парчалар келтириб ўтамиз (Муррей, 1982). Ҳикоянинг бошида у саккиз ёшда эди. "Биз бир оила бўлиб камдан-кам ҳолларда бирон нарса қилардик. Бундай фойдали ишларга бобо ва она ўртасидаги нафрат халақит берган" (7-бет). У онаси нега бобосини бунчалик ёмон кўришини билмасди, лекин бу нафратга шубҳа йўқ эди: биринчи бобда онаси отасини ўн дюймли гўшт майдалагич пичоқ билан сўйиб ташламоқчи бўлган жанжал қилгани ва кейин «Ўлиб кетгур! Ҳали қара, мен сенга етиб бораман-ку! Ҳали жанозангда рақсга тушаман!» деб бақиргани тасвирланган (8-бет).
Биз О'Хэйрнинг отасидан нафратланишининг сабабини билмаймиз, лекин китобдан кўриниб турибдики, бу нафрат чуқур ва болаликдан бошланган; эҳтимол, бу психологик (11-бетга қаранг) ёки ҳатто жисмоний зўравонлик туфайли бўлган.
Қўрқоқлик, бегоналашиш ёки зўравонликдан ташқари, отанинг "нуқсонлилиги" учун яна бир вариант бор - бу шунчаки у мавжуд бўлмаганда. Кўпгина болалар отасининг ўлимини хиёнат ёки ота-оналик бурчини эътиборсиз қолдириш деб билишади. Ва шу маънода, отанинг ўлими модели машҳур атеистлар тақдирида қанчалик кенг тарқалганига ҳайрон бўлмаслик керак. Барон Гольбах (туғилгандаги исми Поль Анри Тьери), француз рационалисти ва, эҳтимол, ўзини очиқчасига атеист деб еълон қилган биринчи одам, тахминан 13 ёшида етим қолган ва унинг фамилиясини олган амакиси билан яшаган. Отаси вафот этганида Бертран Расселл тўрт ёшда эди, Ницше худди шу ёшда отасидан айрилган; Сартрнинг отаси у туғилгунга қадар вафот этган, Камю эса икки ёшида етим қолган. (Юқоридаги биографик маълумотлар ҳаммага маълум манбалардан олинган.) Албатта, "нуқсонли ота" гипотезасини тасдиқлаш учун кўпроқ маълумотларни қайта ишлаш керак, аммо мавжуд маълумотлардан бу шунчаки тасодиф эмаслиги аниқ.
Психологик нуқтаи назардан, отанинг ўлими ёки йўқлиги атеизм учун ҳиссий асос яратишга қодир эканлиги аниқ эмас. Аммо агар боланинг отаси бўлмаса ёки отаси шунчалик заиф бўлса, у бўладими ёки йўқми фарқи йўқ ёки шунчалик ишончсизки, уни ташлаб кетганидан яхшироқ бўлмаса, ўғил осонлик билан бу белгилрани Осмондаги Отага ҳам ўтказиши мумкин.
Ниҳоят, ўлим, азоб-уқубатлар, ёвузликнинг баъзида бунга рухсат берган Худога нисбатан ғазаб билан бирлаштириладиган дастлабки шахсий тажрибасини кўриб чиқамиз. Боланинг отасини йўқотгани учун Худога ғазабланиши ва у билан боғлиқ азоб-уқубатлар имонсизликнинг яна бир психологик омили бўлиб, "нуқсонли ота" гипотезаси билан чамбарчас боғлиқ.
Яқинда таниқли журналист ва "New York Times" юмористи Расселл Бейкернинг (Baker, 1982) автобиографияси пайдо бўлди. Расселл беш ёшга тўлганда, отаси касалхонага ётқизилган ва у ерда тез орада вафот этган. Бола дард-ҳасратга ботди; мана унинг уй бекаси Бесси билан суҳбати:
"...Биринчи марта Худо ҳақида жиддий ўйладим. Йиғлаб-йиғлаб, агар Худо одамларга шундай қила олса, демак У ёвуз ва мен Уни энди билишни истамайман, деб Бессига айтдим. Бесси менга самовий бахт ҳақида гапириб берди. Менинг отам аллақачон фаришталар орасида ва у жаннатга кетганидан хурсанд бўлганини айтди. Лекин бу далиллар ғазабимни боса олмади. "Худо бизни ўз фарзандларидек севади," деди Бесси. "Агар Худо мени севса, нега у менинг отам ўлишига йўл қўйди? "Бесси қачондир мен буни тушунишини айтди. Лекин у қисман ҳақ бўлиб чиқди. Ўшанда, бошқача сўзларда бўлса ҳам, мен одамлар Худони шаҳримиз аҳолисининг ҳар бири тан олишга тайёр бўгандан камроқ даражада қизиқади деган хулосага келдим. Ўша куни мен Худога тўлиқ ишончга лойиқ эмас, деган қарорга келдим. Шундан кейин мен ҳеч қачон йиғламадим, Худодан бефарқликдан бошқа ҳеч нарсани кутмадим, агар севсам ҳамиша мен унинг охири чидаб бўлмас оғриқ билан тугашидан қўрқардим. Беш ёшда мен атеистга айландим "(Growing Up, 61-бет).
Хулоса қилиб, мен шундай хулоса чиқармоқчиман: атеизм одатда юзаки сабабларга кўра пайдо бўлса-да, кўпинча унинг чуқур психологик келиб чиқишини топиш мумкин. "Нуқсонли ота" гипотезаси ёки бошқа гипотеза инсонни, унинг дардини ва азобини биздан яширмаслиги керак. Атеизми отаси томонидан рад этиш, нафрат, манипуляция, жисмоний ёки жинсий зўравонликка асосланган одамлар тушуниш ва ҳамдардликка муҳтож. Агар бирор киши болалигида отасидан нафратланган ёки унинг заифлиги туфайли умидсизликка тушиб қолган бўлса, бу жуда катта фожиа, чунки бола фақат битта нарсани - отасини севишни хоҳлайди. Худонинг марҳаматига учраган имонлилар эса, бундай қайғули ҳолатлар туфайли Худога бўлган ишончни рад этганлар учун ибодат қилишлари керак. Охир-оқибат уларни осмонда кутиб олиш учун ибодат қилиши. Учрашиш, қучоқлашиш ва катта қувончни ҳис этиш. Эҳтимол, собиқ атеист асл имонлидан кўра кўпроқ хурсанд бўлади - у барибир Отасининг уйида бўлганидан ҳайратдан ҳам хурсанд бўлади.

Пол Витц, психология фанлари доктори, Нью-Йорк университети профессори
Абу Муслим таржимаси

П.С

Насронийларнинг асрлар давомида одамларга худони Осмондаги Ота деб талқин қилиб келиши шундай хулосаларга олиб келган кўринади. Булар худо ҳақидаги янглиш, ботил эътиқодлари туфайли янада чуқур адашиб, Худони инкор  қилишгача боришди. Осмондаги Ота-Худо, деб сингдирилган доктрина қанчалик залолат эканини яна бир бор ўз исботин топди. Юқоридаги таҳлилдан нега мусулмонлар орасида атеистлар йўқ ёки  улар жуда кам деган саволга ҳам жавоб топса бўлади. Чунки, мусулмонларда Осмондаги Ота, деган тушунчанинг ўзи йўқ.