Гап шундаки, охирги пайтларда мусулмон ёшлар орасида бир қарашда унчалик кўзга ташланмайдиган, фундаментал тушунчаларни қалбакилаштириш билан изоҳланадиган муаммо кучаймоқда. У шунда намоён бўлмоқдаки, охирги бир неча йиллар давомида биз ўзимиз учун сезмаган тарзда диний эътиқодни унинг барча амалий тўлақонлиги ва теранлигида саҳиҳ тушунишни ташқи атрибутив-рамзий ўзини-ўзи белгилашнинг расмий амалиётига алмаштиришни ўтказиб юбордик. Бошқача қилиб айтганда, либерал парадигма учун одатий вазият ўринга эга бўлиб, бунда ташқи белгилар ва ўзига хос сленг орқали ўзини мусулмон сифатида шартли белгилаш ва ташқи намоён бўлиш узил-кесил ва етарли сифатида қабул қилинади, чуқур ички диний-экзистенциал кўрсатмалар билан тўлдириш ва, Худо кўрсатмасин, ижтимоий ва сиёсий расмийлаштириш билан тасдиқлашини шарт эмас. Яъни мусулмон ёшлар диний амалиёти «субкультуризацияси» таҳдиди пайдо бўлди.
Мафкура (ҳар қандай) субкультуризация жараёнининг ўзи, шубҳасизки, унинг кўзга ташланмас деконструкцияси, яъни мутлақ ёмонликни ифодалайди. Ғарб ёшлар жамоаларида содир бўлган жараёнларни мисол қилиб олайлик. Масалан, «панк»лар. Бу сохта мафкуравий субкултурал маҳсулот радикал анти-капиталистик ҳолат билан анархистик кун тартибидан ҳосила сифатида пайдо бўлди. Ҳақиқатан ҳам, ҳар қандай норозилик ва жамиятга қарши импульс каби, сиёсий курашдан воз кечиб, маданият соҳасига кириб келганда, у доимо ҳалокатга учрайди ва бузилиш аломатлари кузатила бошлайди. Панклар ёки хиппи тўлиқ сиёсий фаоллик ва ижодий фаолиятни рад этиш «ахлатхона болалари» ва деградантлар мақомига олиб келишининг ажойиб тасвиридир.
Бошқа бир қизиқарли мисол – готлар. Бундай атрибутика ва ўта «қора» лексикаси ортида қандайдир жиддий экзистенциал фундамент, муҳим ҳаётий позиция ётиши ушбу субмаданият гуруҳи вакилларига назар ташлаган биронта жиддий ва зиёли кишининг хаёлига ҳам келмайди. Ушбу ўртоқларга бир қараш, биз симулякр билан, психологик жиҳатдан ҳали ҳам ўсмирлик мақомида бўлган, шахсий етуксизлик туфайли ҳар қандай ғайриодатий ҳаракатлар ва тез-тез психоэмоционал беқарорлик билан ажралиб турадиган одамлар билан дуч келганимизни англаш учун етарли бўлади.
Готлар жиддий дунёқараш кредосининг шоу даражасигача таназзули классик ҳолатини ифодалайди. Бу жиддий трагик нуқтаи назарда ўлим мавзусидан қочиш ва бу мавзуни ташқи жиҳатлар ички жиҳатлардан устунлик қиладиган, кўзга ташланадиган ва баландпарвоз бўлган, шу тариқа ички тўлиқсизликнинг ўрнини босадиган соҳага ўтказади. Яъни бундай одамлар ундан тўлақонли ижтимоий-сиёсий позиция келиб чиқиши мумкин бўлган ички диний-экзистенциал ўрнига ташқи визуал идентафикация ўзагини юзага келтиради. Бу қандай юзага келиши мумкин? Ҳар ҳолда, чиройли шиорлар, кийим-бош, атрибутаки, махсус сленг ва ҳ.к. билан эмас. Субкультураланган ўлим романтикаси бу инсон борлиғининг марказида турадиган жиддий мавзунинг қадрсизланиши, холос.
Лекин жамоаларнинг энг яхшисига қайтсак. Нима учун бу ўринга эга ва нима учун бизда? Кўп жиҳатдан гап шунда бўлиши мумкинки, биз жуда мураккаб тарихий даврда яшаяпмиз ва жуда кўпчилик ўзи билмаган ҳолда либерал жамият андозаларига аралашиб қоляпти. Бунинг оқибати, жумладан, айнан ёшларимиз орасида ўзини-ўзи идентификация қилишга ярим жиддий муносабатга олиб келадиган қўпол талқин қилинадиган индивидуализм ҳисобланади. Бекорчилик, ўйин-кулги, ҳузур-ҳаловатга интилиш инсонга хос олий хислат деб ҳисобловчи ахлокй таълимот – ўз-ўзидан қандайдир даҳшатли гуноҳлар бўлмаса-да, аста-секинлик билан исломга тўла мос қадриятлар мақомига эга бўлиб бормоқда. Ислом айримлар учун қандайдир сезиларсиз равишда маданият элементига айланмоқда. Эҳтимол, ҳаттоки замонавий либерал дунёда табиийки, ҳеч ким ижтимоий-сиёсий майдонда мустақил фаолият юритишга йўл қўймайдиган маданий нонконформизмнинг қандайдир экзотик шаклига айланмоқда. Шундай бўлиб чиқадики, қандайдир бир суб-маданиятга (гарчи ўзига хос жиҳатлари билан бўлса ҳам) айланиб, унга қўпол қилиб айтганда «кийимига қараб» ёки эълон килинган қарашлари бўйича аъзоликка олинади.
Аслида, агар биз баъзилар орасида шунга ўхшаш тенденция борлигини тан олсак, "субкултуризация"ни аждодларимизнинг авлодлари «касал бўлиб» ўтган ритуализмнинг ёшлар варианти сифатида белгилашимиз мумкин. Ритуалистлар ҳамма томонидан танқид қилинганидек, маълум даражада, қонунларга ташқи мувофиқлик ва шартли равишда постулатланган ички «қалб»га эътибор қаратилади. Тан олиш керак, замонавий авлод ақидалар ва ҳаракатларнинг Тавҳид тамойилларига мослиги масаласини янада жиддийроқ кўриб чиқади.
Менинг фикримча, бу кўпчилик дунёда мусулмон сифатидаги вазифаларини тушунмаслиги, тарихнинг асабига "ўтириш"га ҳаракат қилмаслиги, жонли анъаналардан узилиб қолиши билан боғлиқ ҳолат. Умматнинг илоҳийлаштирилган ролини чуқурроқ ва мазмунли тушуниш зарурлигини қоплайдиган ташқи вакилликка эътибор. Натижада ақида тамойили бўйича, айрим мактаблар ва муайян масалаларга қарашлар бўйича бўлинадиган кичик жамаатларни гуруҳлаш юзага келади.
Дунё билан жонли мулоқот йўқ, фақат интернетда, чексиз кундалик, ижтимоий, мақсадсиз кундалик ҳаётга ботиш бор. Тор доирада фикрловчи одамларда шунчаки субъектив фикрлаш етишмайди. Бундай жойлашиш марказий ва энг яхши жамоани барча билан тенг жамоалар каторига қўяди, уни «кўпчиликдан бири» қилиб қўяди. Ижтимоий гуруҳларидан бири, эҳтимол, энг қизиқарли, ранг-баранг ва фаоли. Мусулмонларнинг ҳар қандай элементар ва соф ташқи декламацион белгилар асосида ўзларини тенглаштирадиган барча мезонлари етарли эмас. Бу куфр методологиясининг ёрқин вакилларидан бири - Мартин Хайдеггер айтганидек, ҳақиқий мавжудлик эмас.
المنهاج (манхаж) ва العمل (амал) каби муҳим атамаларнинг чуқур мазмунини тушуниб етиш жуда муҳимдир. Мусулмонларда шунчаки у ёки бу ҳуқуқий мактаб/фатво/одатга мувофиқ идентификация эмас, позиция бўлиши керак! Сиёсий ва ижтимоий, ҳам умумий масалалар бўйича, ҳам ҳар бир алоҳида ҳолтда, методологияга амал қилиб. Бундай фаол позиция шубҳасиз интеллектуал ва бошқа саъй-ҳаракатларни бирлаштириш учун умумий майдонлар яратишни, шунингдек, Аллоҳнинг иродаси билан, имкон қадар фикрлар, баҳолар ва башоратларни мувофиқлаштириш учун улар билан реал вақт режимида ўзаро алоқа қилишни назарда тутади.
Ва бу футувва тамойилига, орден, иттифоқ тамойилига боғлиқ бўлиб, унда умумий ҳар бир аъзонинг шахсий иродасига нисбатан диктат эмас, балки бирлаштирувчи платформада кўплаб шахсий ролларни бирлаштиришнинг натижасидир. Ушбу тамойил дунёда бўлиш, бирор нарсага қарамасдан яшаш, умумий мақсадга хизмат қилишнинг жуда ўткир тажрибасига мос келади. Кундалик ҳаёт ва турмуш эскиликлари бирор нарсага қарамасдан эмас. «Кўпчиликдан бири» бўлиш бирор нарсага қарамасдан эмас. Бугунги кунда инсониятнинг бу дунё ҳақидаги ҳамма нарсани яхши деб қарайдиган орзуларини йўққа чиқарадиган ва унинг тубанлигини фош этадиган фожеа ҳисси ҳали мавжуд эмас. Кўп одамлар учун уларни дарҳол ҳаракат қилишга ва ўз иродасини дунёга изҳор этишга мажбур қиладиган, яъни марказдан (махфий ирода маркази) атроф-муҳитга (иложи борича ташқи дунёга) ҳаракат қилишга мажбур қиладиган «шу ерда ва ҳозир» бетакрор туйғуси йўқ. Инсониятнинг ижобий уйғунлик ёки кундалик бахт учун барча умидлари устидан шунчаки менсимасдан куладиган нигилизм йўқ.
Ҳақиқатан ҳам ўзларининг ички муносабати, бурч этикаси билан боғлиқ бўлган одамлар бор, улар ўзларининг манбаларини ва мажбурийлигини ҳаммамиз Худо деб атайдиган ақл бовар қилмас онгли субъект ва олий тамойилдан топади.
Эй иймон келтирганлар! Ҳушёрлигингизни маҳкам тутинг ва гуруҳ-гуруҳ бўлиб қўзғалинг ёки тўп ҳолингизда қўзғалинг! (Нисо, 71)
