Психиатрия – охирги замонларда тобора юксалаётган фан соҳаси. 

Кўплаб одамлар инсонни ва ҳаётни психиатриянинг маълумот ва тушунчалари асосида баҳолашга ҳаракат қилишмоқда.  

Бу қай даражада тўғри?  

---

Савол: Фрейднинг қарашлари билан ислом уламоларининг нафс ҳақидаги таърифларини бирга баҳолаганмисиз? Улар ўртасида уйғунлик йўқми? Масалан, Фрейднинг "ид-эго-суперэго" учлиги, бизнинг "нафс-бенлик-виждон" таърифларимизга ўхшамайдими? Фрейднинг фикрларини исломий тушунчалар билан боғлай олмаймизми?  

Жавоб: Фрейднинг баъзи фикрлари исломий тушунчаларга қисман мос келиши мумкин. Масалан, сизнинг айтаётганингиздек, "ид-эго-суперэго" учлиги "нафс-бенлик-виждон" учлигига жуда ўхшаш экани аён.  

У ҳам ўзича ҳақиқатни топишга ҳаракат қилган, ақлли инсон эди ва баъзи ҳақиқатларга яқинлашган эди. Аллақачон маълумки: "Ҳар бир залолат йўлида бир ҳақиқат донаси бор." Яъни, ҳар бир нотўғри фикр мутлақ нотўғри бўлиши шарт эмас.  

Бироқ, Фрейд жуда кўп жойларда улкан, ҳатто кулгили хатолар ҳам қилган. Бу, ҳозирги кунда илмий жиҳатдан, ҳатто унинг тарафдорлари томонидан ҳам қабул қилинган ҳақиқатдир.  

Масалан, у "суперэго" фақат онгли жараёнда мавжуд бўлиб, онг ости фақат "ид" номли тўлқинли хоҳишлардан ташкил топган деб ҳисоблаган. Ҳолбуки, айтайлик, айбдорлик ҳисси ҳам (унинг атамаси билан айтганда) суперэгога тегишли бўлиши мумкин, ҳам онг ости жараёни сифатида юзага келиши мумкин.  

Ёки у деярли эътиборга олмаган, кўз юмган "ўлим ҳақиқати" – бугунги психиатрияда энг асосий муаммолардан бири сифатида кўрилади. "Инсон – ўзининг ўлишини била туриб яшайдиган ягона мавжудотдир ва бу инсон учун энг муҳим стресс манбаи ҳисобланади" деган фикр мавжуд.  

Аммо Фрейд тафаккурида ўлим гўёки мавжуд эмас. У минг хил илмий мулоҳазалар ўртасида чўмилади, лекин ўлим ҳақиқатини четлаб ўтади.  

Фрейднинг машҳур таҳлилларидан бири бор: онасининг вафотидан кейин депрессияга тушган бир бола ҳақида. Унинг таъбири шундай: "Бола онасини, унинг вафотидан сўнг ўз қалбида ичкилаштирган, аммо унга нисбатан икки хил ҳис туйгани сабабли, суперэго хавотирини ҳис қилган ва депрессияга тушган..."  

Бу изоҳ бугунги психиатрия оламида деярли кулиш билан қарши олинади ва шундай дейилади: "Шу қадар мураккаб механизмларни кўриб, лекин депрессиянинг энг аниқ сабаби – ўлим ҳақиқатини кўрмаслик қандай таҳлил бўлди?"  

---

Исломий таърифга мутлақо мос келмайдиган яна бир масала шуки,  

Фрейднинг "суперэго" тушунчаси оила ва жамият босими натижасида ривожланувчи, яъни, ташқи таъсирлардан келиб чиққан тушунча ҳисобланади. Унинг фитрий, туғма асоси йўқ.  

Ҳолбуки, биз "виждон" деб атайдиган ҳис инсоннинг туғма хусусиятидир.  

Бу нафақат қилмаслик ва қилиш керак бўлган нарсаларни сўзлайди, балки баъзи ҳақиқатларни ҳам фаҳм этирадиган бир туйғудир.  

Фрейднинг шундай кўплаб очиқ хатолари бугун психиатрия билан шуғулланувчиларга маълум. Шунинг учун, унинг ҳозирги психиатрия оламида ҳам тўлиқ қабул қилинмайдиган фикрларини асос қилиб, исломий тушунчаларни улар билан таърифлаш мутлақ хато бўлади.  

---

Савол: Илмий оламда Фрейд энди ташлаб кетиляпти ва ҳақиқатга яқинлашиш борми?  

Жавоб: Ҳақиқатга яқинлашиш иборасини эҳтиёткорлик билан ишлатиш керак. Чунки ҳали ҳам психиатрияда устун бўлган тушунча – диндан совуқ қараш.  

Ҳатто, Фрейдни ўлим ҳақиқати масаласида танқид қилган Ялом ҳам атеистдир. У ўлимни муҳими деб қабул қилади, аммо ечимни яна диндан ташқарида қидиради.  

---

Муҳим нуқта шу: Қуръон ва материалистик илм ўртасидаги асосий фарқ фақат аниқлаш ва номлаш эмас, балки нуқтаи назардир.  

Қуръон ҳамма нарсага Аллоҳ таоло ҳисобидан қарайди, динсиз илм эса, ўзини асос қилиб қарайди.  

Масалан, бир матнга ҳарфларнинг шакли, катталиги, ранги учун қараш бир нарса, унинг маъносини тушуниш учун қараш – умуман бошқа нарса.  

Материалистик илм ҳар бир нарсани (шу жумладан, инсонни ҳам) ўз-ўзи учун мавжуд деб кўради.  

Қуръон эса ҳар бир нарсани Унинг Яратувчисига нисбатан ва яратилиш ҳикмати асосида тушунтиради.  

Шунинг учун ҳам, на фақат Фрейд ва унинг издошлари, балки умумий равишда "замонавий" психиатрлар "эго" (бенлик)ни ўз-ўзи учун мавжуд бўлган, ўз манфаатларини ҳимоя қилиш учун ҳаракат қиладиган шахсий таркибий қисм сифатида тасвирлайди.  

Ҳолбуки, исломий нуқтаи назардан бенлик – Аллоҳни таниш ва унга юзланиш учун берилган бир восита, бир синовдир.  

Ҳатто, Фрейднинг "ид, эго, суперэго" учлигида асосий ўрин нафсга (ид) берилади ва "Иднинг қониқиши асосий мақсаддир, яъни, лаззат муҳими" дейилади.  

Аммо Қуръон, аслида виждон устун туриши, нафс эса тарбия қилиниши кераклигини таъкидлайди ва асосий мақсадни Аллоҳнинг розилиги деб кўрсатади.  

Бу ерда нафс фақат бир ҳаракат кучидир, бир миндир. У ергаланиши ва йўналтирилиши керак бўлган бир миндир.  

Чунки, инсонни Унинг Яратувчисиз тушуниш мумкин эмас.

Абу Муслим таржимаси