1471 й. дан диний мазмундаги китоблар фақат черков маъмуриятининг рухсати билан нашр этиладиган бўлди. 16-а. дан Цензура диний ҳокимиятдан аста-секин дунёвий ҳокимиятга ҳам ўта бошлади: босмахоналари бўлган барча Ғарбий Европа мамлакатларида Цензура тартиби ўрнатилди. Цензура органлари тармоғи кенгайиб борди, Цензура қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик кучайтирилди. Буюк француз инқилоби ва б. инқилоблар фуқароларга ўз фикрини эркин ифодалаш ҳуқуқи берилишини ва Цензуранинг бекор этилишини эълон қилди. Бироқ кўпгина мамлакатларда матбуотда чеклашлар давом этаверди. Россияда чоризмнинг қаттиқ Цензура тартиби туфайли кўпгина газ. ва жур. лар ўз фаолиятини тўхтатишга мажбур бўлган. Туркистонда ҳам Россия подшосининг Цензура органлари ишлаган. Цензура айғоқчилари бу ерда ҳар бир матбуот органидан кўз-қулоқ бўлиб турган, ўзи учун номақбул ҳисобланган чиқишларни тақиқлаган. Собиқ шўролар даврида эса 1922 й. дан Матбуотда давлат сирларини сақлаш Бош бошқармаси (Главлит) ва унинг республикалардаги бошқармалари томонидан Цензура амалга ошириб келинган....
2022 йилнинг биринчи ойларида юз берган глобал кун тартибидаги ўзгаришлар муқаррар равишда нафақат сиёсий ва иқтисодий институтларни қайта қуришга, балки одатий мафкуравий тушунчаларни қайта кўриб чиқишга ҳам олиб келади. Бу тушунчаларнинг аксарияти деглобализация ва кўп қутблилик шароитида ўз аҳамиятини йўқотиши мумкин.
Ана шундай асосий тушунчалардан бири “цензура”дир. У нафақат сиёсий тақиқларнинг синоними бўлиб хизмат қилади, балки маълум мафкураларни ҳам ўз ичига олади. Бугунги кунда "цензура" тушунчасини талқин қилиш бўйича либерал монополия барбод бўлиб бормоқда ва бу цензура феномени билан боғлиқ бўлган барча нарсаларни янги муаммолаштириш учун кенг имкониятлар очмоқда.
Ҳозирги шароитида "цензура" тушунчасига одатда бир асрдан кўпроқ вақт олдин ишлатилган классик таъриф берилади. Бу ҳолатда Цензура "душман" ва шунчаки бегона таркибни мафкуравий рад этишга қаратилган ўзига хос ва ўзгармас тақиқлар тўплами сифатида қабул қилинади.
Аммо бу ёндашув билан умумий қоида сифатида маълум бир ҳолат қабул қилинади, бу атамадан фойдаланишда жиддий семантик йўқотишларга олиб келади. Пост-глобал ривожланиш шароитида бу замонавий ижтимоий соҳани таҳлил қилишда муаммоларни келтириб чиқаради.
Юқорида санаб ўтилган классик цензура тури замонавий стандартларга кўра жуда секин ўзгариб турадиган ўта статик ахборот майдонига эга бўлган жамият учун хосдир. У 19-асрда муваффақиятли фаолият кўрсатди ва такомиллаштирилган шаклда кейинчалик совет марксистик-ленинистик догма ва Америка сиёсий таълимотларида Маккартизмдан Рейганизмгача - бир сўз билан айтганда, қатъий моно-мафкура ҳукмронлиги остида қўлланилди.
Цензуранинг ушбу модели замонавий жамият ҳаётидан бутунлай йўқ бўлиб кетди, деб айтиш мумкин эмас. Айрим ҳолларда у бугунги кунда ҳам амал қилади: АҚШ ва Европада Russia Today ёпилганини эсланг, президентлик сайловлари вақтида Доналд Трампнинг Тwиттер’и блоклангани, Германияда “Z” белгисидан фойдаланганлик учун қонуний жавобгарлик.
Бироқ, бугунги кунда оҳанг ахборот таркибини бошқариш учун мутлақо бошқа воситалар томонидан ўрнатилади. Уларнинг ишлаш мантиғи Россияда ҳали тўлиқ акс этмаган.
Русларнинг Цензура ҳақидаги ғоялари жуда формулали ва эскиздир, чунки улар совет ва антисовет ташвиқот қолиплари таъсири остида шаклланган, улар баҳолашда бир-биридан фарқ қилади, лекин умумий методология жиҳатидан эмас. Ушбу стереотипларнинг асирлигида бўлган киши, иккита ҳукмдан бирини танлашга мойил бўлади. Ёки цензурани ёвузлик, ёки аксинча, барака деб билади. Аммо иккала позицсия ҳам бир хил нотўғри асосга эга. Гап шундаки, цензура - бу назоратни йўқотиш хавфи мавжуд бўлган пайтда жамоатчилик фикрини қаттиқ назорат қилиш учун "ёқилган" ўзига хос маъмурий режим.
Бундай асос барқарор давлатдаги жамият цензурага муҳтож эмаслигини ва шунинг учун қўлланилмаслигини тахмин қилади. Ўзбекистон Конституциясининг 82-моддасида "Цензурага йўл қўйилмайди" деган модданинг асосида айнан шу мантиқ ётади.
Дарҳақиқат, турли хил, кўпинча бирлаштирилган шаклларда цензура ҳар доим ижтимоий тизим ёки сиёсий йўналишдан қатъи назар мавжуд. Ҳар қандай жамиятда қабул қилинадиган нутқнинг чегаралари бор. Ушбу чегаралардан ташқари, жамоат жойларида эшитилмаслиги керак бўлган нарса қолади. Агар ҳамма нарса бошқача бўлганида, ижтимоий ҳаёт қоидасиз ўйинга, "ҳамманинг ҳаммага қарши урушига" айланган бўларди, бу ижтимоий таназзулга ва ижтимоий тузилмаларнинг бузилишига олиб келади.
Айтиш мумкинки, цензура полиция, армия, нотариуслар ёки соғлиқни сақлаш билан бир хил ижтимоий институтдир. Албатта, савол туғилади: нега бу муассаса танқид ва доимий мафкуравий кураш объектига айланиб бормоқда, унинг ҳимоячилари ва мухолифлари борми?
Турли сиёсий гуруҳларнинг цензура институтига муносабати уларнинг ҳокимиятнинг қандайдир оралиқ омилига – “юмшоқ” (юмшоқ куч) эмас, балки қаттиқ эмас, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари билан боғлиқ бўлган муносабатидир. Бу айнан ўртача қувват - ўртача қувват. Баҳс уни назорат қилиш ҳақида. Аммо бу можаронинг ҳақиқий сабаблари кўпинча эълон қилинганлар билан мос келмайди.
"Цензура ўрнатиш" ибораси маъносиз. Уни "таништириб бўлмайди", у ҳеч қандай жойдан кўринмайди ва ҳеч қачон ҳеч қаерда йўқолмайди. Ушбу мавзу бўйича баҳслар тўлиқ босқичда. Фақат цензураланган контентнинг чегаралари, шунингдек, муайян цензура чораларини танлаш ўзгариши мумкин.
"Цензура" билан синоним бўлган умумийроқ тушунча мавжуд. Бу Владимир Путин яқинда гапирган бекор қилиш маданияти. Мен сизга унинг тавсифини эслашга рухсат бераман, чунки бу жуда аниқ.
Президент Ғарбда бекорчилик маданияти ривожланаётганини таъкидлади. Бу жамиятга ўрнатилган тафаккур намунаси учун ноқулай бўлган фактларни бостириш ва бостиришдир. Мисол учун, Голливудда СССР эмас, АҚШнинг Иккинчи Жаҳон урушидаги ғолибларни кўрсатадиган филмлар чиқарилди. Иккинчисининг ҳал қилувчи ҳиссаси "бекор қилинди".
“Бугун улар минг йиллик тарихга эга бўлган юртимизни, халқимизни “бекор қилишга” уринмоқда”, — дея таъкидлади президент ва ҳозирда Пётр Чайковский, Дмитрий Шостакович, Сергей Рахманиновлар Ғарб концерт плакатларидан четлаштирилаётгани, баъзи жойларда эса шундай бўлмоқда. Рус ёзувчиларининг китобларини сотиш тақиқланган. "Бекор қилиш" баъзи Ғарб муаллифларига ҳам қўлланилади - масалан Маргарет Митчелл ва унинг "Шамол билан ўтган" ўлмас романи, ҳатто илгари маъқулланган ЖК Роулингни ҳам трансгендерларни танқид қилганликлари учун "бекор қилиш". “Бекор қилиш маданияти бекор қилиш маданиятига айланди”, деди Президент.
Хулоса қилиб шуни таъкидлаш жоизки, цензура яхши ёки ёмонлиги ҳақида баҳслашишнинг маъноси йўқ, бу об-ҳаво ҳақида баҳслашишга ўхшайди. Сиз замонавий Цензура қандай ишлашини иложи борича чуқур ва аниқ тушунишингиз керак ва анъанавий қадриятларни ҳимоя қилиш учун ушбу воситадан фойдаланишдан қўрқманг.
Абу Муслим таржимаси
