2. Агар сенда мингта енгил жанг аравалари ва мингта оғир жанг аравалари {8}, юз минг аскар бўлса, агар минг миля узоқликка озиқ-овқат юборилиши керак бўлса {9}, бу ҳолда ички ва ташқи харажатлар, меҳмонларни қабул қилиш харажатлари, лак ва елим учун материаллар, қурол-яроғ ва аравалар жиҳозлари – буларнинг барчаси кунига минг олтин тангани ташкил қилади. Фақат шу ҳолдагина юз минг кишилик қўшин кўтариш мумкин.
3. Агар уруш олиб борилса ва ғалабага эришиш чўзилиб кетса, қуроллар ўтмаслашади ва тиғлар синади; агар қалъа узоқ вақт қамал қилинса, кучлар заифлашади; агар қўшин далада узоқ вақт қолса, давлатда маблағ етмай қолади.
4. Қуроллар ўтмаслашиб, тиғлар узилиб қолса, кучларга путур етади ва маблағлар тугайди, беклар {10}, сенинг заифлигингиздан фойдаланиб, сенга қарши кўтарилади. Агар сенда ақлли хизматчилар бўлса ҳам, бундан кейин ҳеч нарса қила олмайсан.
5. Шу сабабли урушда муваффақият ҳақида унинг тезлигида, ҳатто уруш олиб бориш маҳорати йўқлигида эшитишган ва уни олиб бориш узоқ давом этганда, ҳатто маҳорат билан бўлса ҳам, муваффақият кўришмаган.
6. Ҳали ҳеч қачон уруш узоқ давом этиб, бу давлатга фойда келтирган ҳолат бўлмаган. Шу сабабли урушнинг зарарини охиригача тушунмаган одам ҳеч қачон урушдан фойдани ҳам охиригача тушуна олмайди.
7. Уруш олиб боришни билган икки марта ёлламайди, уч марта озиқ-овқат юкламайди; аслаҳа-анжомларни ўз давлатидан олади, озиқ-овқатни эса душмандан олади. Шунинг учун унда аскарларга озиқ-овқат етарли бўлади.
8. Уруш пайтида давлат озиқ-овқатларни узоқ масофадан ташишга тўғри келиши сабабли камбағаллашади. Агар озиқ-овқатни узоққа ташиш керак бўлса, халқ камбағаллашади.
9. Армияга яқин бўлганлар қимматга сотадилар; улар қимматга сотганда эса, халқнинг маблағи тугайди; маблағлар тугаганда, вазифаларни бажариш қийин.
10. Кучлар заифлашади, маблағлар тугайди, ўз мамлакатида - уйлар бўм-бўш {11}; халқнинг мулки ўндан еттитага камаяди; ҳукмдорнинг мулки - жанг аравалари синган, отлар ҳолдан тойган; дубулғалар, зирҳлар, камон ва ўқлар, калта сопли найзалар ва кичик қалқонлар, катта найзалар ва катта қалқонлар, ҳўкизлар ва аравалар - буларнинг барчаси ўндан олтитага камаяди {12}.
11. Шунинг учун, ақлли саркарда қўшинни душман ҳисобига боқишга ҳаракат қилади. Шу билан бирга, душманнинг бир фунт овқати ўзининг йигирма фунтига тўғри келади; душманнинг бир пуд кепаги ва сомони ўзининг йигирма пудига тўғри келади {13}.
12. Ғазаб душманни ўлдиради, очкўзлик унинг бойлигини қўлга киритади.
13. Агар жанг араваларида жанг пайтида ўн ёки ундан ортиқ жанг аравалари қўлга олинса, уларни биринчи бўлиб қўлга олганларга мукофот сифатида тарқат ва улардаги байроқларни ўзгартир. Ушбу араваларни ўз араваларинг билан аралаштир ва уларни миниб юр. Аскарларга яхши муносабатда бўл ва уларга ғамхўрлик қил. Бунга шундай дейилади: душманни мағлуб этиш ва ўз кучини ошириш{14}.
14. Уруш ғалабани яхши кўради ва давомийликни ёқтирмайди.
15. Шу сабабли урушни тушунадиган саркарда халқ тақдирининг ҳукмдори, давлат хавфсизлигининг хўжайини ҳисобланади.
----------- Изоҳлар ----------------
8. Қадимги Хитой армиясида ишлатилган турли хил жанг араваларининг номларини ифодаловчи «чичэ» ва «гэчэ» атамалари бир-бирига зид талқинларни келтириб чиқаради. Цао Гун ва Мэй V Яо Чэн биринчисини "енгил аравалар", иккинчисини "оғир аравалар" деб таърифлайдилар. Ли Цюан уларнинг биринчисини "жанговар аравалар", иккинчиси эса "енгил аравалар" деб атайди. Ду Му қуйидагича тушунади:" енгил аравалар " - қадимда жанг қилиш учун ишлатилган жанговар аравалар; «гэчэ» эса, унинг фикрича, булар қурол-яроғ ва аслаҳа-анжомлар ташиладиган юк аравалари, оғир аравалардир. Чжан Юй бу атамаларни бошқача талқин қилади: биринчиси, унинг фикрига кўра, ҳужум учун аравалар, иккинчиси – мудофаа учун. Шундай қилиб, биринчи атама «чичэ»нинг маъноси жуда аниқ: бу жанг учун мўлжалланган аравалар; улар баъзан "енгил аравалар", баъзан "жанговар аравалар", баъзан "ҳужум аравалари"деб аталади. Иккинчи атама шубҳа уйғотади: бу уруш араваларими ёки фақат юк ташийдиган араваларми? Ду Му буларнинг кейингиси деб ҳисоблайди, аммо Чжан Юй улар ҳам фақат мудофаа учун мўлжалланган уруш аравалари ҳам деб ҳисоблайди. Бошқа шарҳловчилар уларнинг вазифаларини баён қилмай, "оғир аравалар"деб атайдилар. Бироқ, Ли Цюань кутилмаганда уларга " енгил аравалар "атамасини қўллайди, уларни "жанговар аравалари"га қарши қўяди, Ду Му эса фақат "енгил аравалар"ни айнан "жанговар аравалар"деб атайди.
Биринчиси, яъни енгил аравалар жанговар сўзнинг аниқ маъносида бўлса, иккинчиси, яъни оғир аравалар, биринчи навбатда, юк ташиш учун мўджалланган, деган маънода Ду Му ҳақ деб ҳисоблайман. Менимча, бу тўғри, чунки биринчи араваларда - жуда ҳаракатчан ва енгил араваларда - жанг қилаётган учта оғир қуролланган жангчи ва унинг атрофида пиёда аскарлар - 72 киши жойлашгарди. Тезлик учун бу араваларга ўқлардан ҳимояланиш учун чарм зирҳ билан қопланган тўртта от қўшиларди. Улар жанг қилиш учун мўлжалланганлиги аниқ. Оғир аравалар катталиги туфайли ҳам жангга яроқсиз эди. У Цзи рисоласида улар баъзан "уйдан каттароқ" ўлчамда қурилганлиги таъкидланади (У Цзи, Кириш). Бундан ташқари, уларга 12 та ҳўкиз қўшиларди, бу эса уларнинг секин ҳаракатланишини кўрсатади.
Уларга, шунингдек, жанговар бўлмаган гахсий таркиб - ошпазлар, каптенармуслар, отбоқарлар, ёқилғи-сув ташийдиган ишчилар, жами 25 кишига бириктирилган. Бинобарин, улар жанговар ҳаракатлар учун мўлжалланмаган, ҳар ҳолда, ҳужумкор операциялар учун. Шу билан бирга, улар ўқлардан жуда яхши ҳимояланган. "У Цзи" рисоласида улар юқоридан пастгача чарм билан қопланганлиги, ғилдираклари чарм билан қопланганлиги ва ҳоказолар тасвирланган (У Цзи, Кириш). Шунинг учун, агар юриш пайтида енгил аравалар табиий равишда олдинда, оғир аравалар орқада юрадиган бўлса, тўхташ жойларида енгил аравалар ичкарида, оғирлари ташқарида жойлашган бўлиб, гўёки мустаҳкамланган лагерни ташкил қилган. Жанг пайтида оғир аравалар олд томондан мустаҳкам девор сифатида жойлаштирилган ва уларнинг аскарлари учун бошпана бўлиб хизмат қилган. Шундай қилиб, Чжан Юй оғир араваларни мудофаа аравалари деб атаганда, у ҳақ бўлган: булар катта, таъбир жоиз бўлса, зирҳли аравалар ҳам бошпана, ҳам мудофаа учун ишлатилган.
9. Шарҳловчилар Сун Цзи айтган минг миля ўз даври ўлчовларига кўра нимага тенг эканлигини аниқлашга ҳаракат қилади. Агар бу масалани кўриб чиққан, вақт бўйича бизга энг яқин шарҳловчини (албатта, эскиларидан) – Сорайни оладиган бўлсак, у бир чжоу футни ўз даврининг 7,2 япон дюймида ҳисоблаган, 8 чжоу фут 1 саржинга тенг, яъни 5 фут ва 7,6 япон дюйми; бир миля 300 саржинга, яъни 172 сардин ва 8 япон футига тенг, акс холда 4 те ва 48 кэн, шу тариқа 1000 миля 4800 япон тега тенг, яъни 133 япон милидан бироз кўпроқ. Европа ўлчамларига ўгирганда, бу тахминан 450 км бўлади. Чжоу футининг Чжоу даврида ҳамма жойда бир хил бўлмаганлигини ҳисобга олиб, Сорай бу кўрсаткични 100 дан 133 япон милигача, яъни тахминан 350 дан 450 км гача ўзгаришига имкон беради (Сораи, асарлар тўплами, 30-б.). Бироқ, шарҳда айтиб ўтилганидек, бу аниқ ҳисоб-китобларга деярли еҳтиёж йўқ: Сун Цзининг матни бу ҳолатда том маънода қабул қилинмаслиги керак, лекин унинг "1000 миля" ибораси узоқ масофа учун умумий белги сифатида қабул қилиниши керак.
10. Бу ерда ва қуйида «бек» сўзи ҳақида II бобга берилган изоҳларга қаранг.
II боб матни таржимасида мен "беклар" сўзини ишлатаман. Мен хитойча «чжухоу» сўзини шундай етказаман. Хитойшунослик амалиётида бундай таржима кенг тарқалган ва мен уни ўзгартиришни зарур деб билмайман. Бундан ташқари, мен буни моҳиятан ҳам тўғри деб ҳисоблайман, чунки "беклар" сўзи тарихда намоён бўлган ҳар хил турдаги давлат тузилмалари эгалари учун умумий белги бўлиб хизмат қилиши мумкин – номинал ёки ҳақиқатда – алоҳида "беклар" нинг кучидан юқори бўлган олий ҳокимият соҳиблари бундан мустасно. Хитойча чжухоу айнан шундай маънога эга. Шу муносабат билан сизни огоҳлантираман, келажакда менда ҳамма жойда "бек"сўзини учратасиз. Ушбу умумий ном билан мен Чунцю даврида мавжуд бўлган суверен бекларнинг барча унвонларини етказишга ҳаракат қиламан. Маълумки, булар «гун», «хоу», «бо», «цзы ва «нань» унвонларидир. Албатта, бу турли унвонлар (камида "ҳуқуқий" маънода), деб вақт индивидуал мол ҳукмдорлари ҳолатда маълум бир даражага акс еттиради, лекин у бу градация муҳим рол ўйнайди матн, таржима фақат таржима акс керак, деб менга кўринади. Албатта, бу хилма-хил унвонлар ўша даврдаги алоҳида мулк ҳукмдорларининг мавқеидаги (ҳеч бўлмаганда "ҳуқуқий" маънода) маълум бир даражани акс еттиради, лекин менимча, бу градация таржимада фақат бу градация муҳим рол ўйнайдиган жойда таржима қилинадиган матн яратилганда акс этиши керакдек туюлади. Бундай бўлмаганда, бу ҳукмдорларнинг барчасини умумий "беклар" сўзи билан белгилаш мумкин, айниқса, Хитой тарихида бундай умумий белги мавжуд бўлганлиги сабабли: бу "чжухоу" сўзи, яъни айнан ушбу бобда келтирилган нарса. Шу билан бирга, русча "беклар" сўзида унвонлардан бири барча бошқалар учун умумлаштирувчи белги бўлиб хизмат қилгани каби, хитойча "чжухоу" да унвонлардан бири - "хоу" ҳам умумлаштирувчи белги сифатида олинган.
Мен "бек" сўзини Чуньцю даври ҳукмдорлари учун ишлатаман, улар "чжухоу" умумий тоифасига киради, лекин унвони "ван" эканлиги маълум бўлган Чжоу ҳукмдорларини назарда тутмайди. Мен бу унвонни русча "Царь" билан етказаман. Албатта, бу фақат ўша даврлар учун мумкин, аммо "ван" сўзи "бек", "принц" маъносини олган кейинги даврлар учун эмас. Ўша давр ёдгорликларида топилган яна бир унвон - "ди" унвонини етказиш учун мен қабул қилинган "император" таржимасини сақлаб қолдим. Изоҳ бераман, бу барча ҳолатларда мен хитойча белгиларининг таржимаси ҳақида гапиряпман; бу унвонларнинг бирортаси билан белгиланган бу ҳокимиятнинг тарихий моҳияти масаласи алоҳида.
11. «Чжун юан» сўзини мен бу ерда рус тилидаги «страна» деб таржима қиламан. Аслида, бу сўз Хитой ҳудудининг Хуанхэ бўйида жойлашган марказий текис қисмини, айниқса, ҳозирги Шандун ва Хэнан провинцияларини ташкил этувчи ерларни билдирган. Баъзи шарҳловчилар шундай деб ўйлашади ва шу муносабат билан, масалан, рисоланинг ушбу қисмини Сорай каби ўта сунъий талқин қилишга мурожаат қилишади. Уларни бундай талқин қилиш учун асос У беклигида бўлган Сун Цзи ўз беклиги ҳудудини шундай номлай олмаган: у Янцзи Цзяннинг жанубида ушбу дарёнинг қуйи оқими бўйлаб жойлашган эди. Бироқ, худди шу сўз умумий "страна" маъносини олганлигини унутмаслигимиз керак. Демак, бу ерда ҳам шу маънода қўлланган бўлиши мумкин.
12. «Цюню» ифодасини баъзилар "қишлоқ жамоалари томонидан бериладиган ҳўкизлар", бошқалари эса «цю» сўзининг "катта" маъносини англатиши мумкинлигидан келиб чиққан ҳолда "катта ҳўкизлар" маъносида тушунган. Мен русчада оддийгина "волы (ҳўкизлар)" сўзини қўйдим, чунки олдинги матнда бу ерда жамоалар томонидан етказиб бериладиган ҳўкизлар ҳақида гап кетаётгани аниқ кўрсатилган. «Цюи» ва «цюню» бирикмаларидаги "цю" сўзини маъно жиҳатдан ҳар хил деб ҳисоблаш учун ҳеч қандай асос йўқ, айниқса гап доимо бир хил нарса ҳақида борганда. Бундан ташқари, бутун рисоланинг ҳеч бир жойида "катта" маъносида "қиу" иероглифидан фойдаланишга биронта мисол йўқ. Шунинг учун Ли Цюаннинг Сорай баъзи бир изоҳлар билан қўшадиган талқини сўзсиз рад этилиши керак.
13. Мен хитойча «чжун» ва «дань» сўзларини русча "фунт" ва "пуд" билан алмаштиришни лозим топдим. Албатта, бу ўлчовларнинг ҳақиқий вазн нисбатларига мос келмайди. Бундан ташқари, хитойча «чжун» ва «дань» оғирлик эмас, балки сочилувчи жисмларнинг ўлчовидир ва рус тилида «четверти» ва «гарнца» каби сўзларни олиш керак. Аммо бу ерда гап аниқ ўлчамларда эмас. Сун Цзи оддийгина шуни таъкидлайдики, маълум миқдорда маҳаллий озиқ-овқат ва ем-хашак узоқдан етказиб берилгандан бир неча баравар қимматроқдир, ёки бошқача айтганда, керакли нарсани ўша ердан олиш узоқдан олишдан кўра иқтисодий жиҳатдан фойдалироқдир. Сун Цзининг ушбу иборасидаги ягона муҳим нарса айнан мана шу фикр бўлганлиги сабабли, мен рус тилига маълум бўлмаган қадимги хитой ўлчовлари номини таниш русча сўзларни алмаштириб, рус ўқувчисига дарҳол тушунарли қилишни лозим топдим . Барча шарҳловчилар «чжун» ва «дан»нинг ҳақиқий қиймати ҳақида маълумот беради. Замонавий япон ўлчовларига ўгирганда Кода бир чжун олти коку ва тўрт то, бир дань 20 кокуга тенг деб ҳисоблаб чиқади (Кода, Оба, асарлар тўплами, 81-б.). Бу 32,7 бушел (1 чжун) ва 99,2 бушел (1 дань) демакдир.
14. Сорай II бобда бу парчани бутунлай бошқача талқин қилади. Унинг фикрича, Сун Цзи бу ерда душмандан тортиб олинган араваларни таслим бўлган душман аскарларининг ўзига, яъни биринчи бўлиб бўйсунганларга топшириш ҳақида гапиради. Бошқача қилиб айтганда, Сорай душман жанг араваларини қўлга олиш душман жангчиларини таслим қилиш орқали содир бўлади, деган фикрни билдиради. Шундай қилиб, таслим бўлганларнинг психологиясига таъсир ўтказиш ва уларни ўз томонига тортиш, иккинчи томондан, бошқаларга таъсир қилиш, уларни таслим бўлишга ундаш мумкин. Бироқ, ҳар қандай ҳолатда ҳам, баъзи эҳтиёт чораларини кўриш керак, хусусан: таслим бўлганлар билан араваларда сиз ўзингизнинг аскарларингизни ёки илгари таслим бўлган ва аллақачон синовдан ўтганларни аралаш қилиб ўтқазишингиз керак, шунда аравадаги учта жангчидан бир ёки иккитаси жуда ишончли бўлади.
Бундай тушуниш матннинг бир сўзини - бу бандда икки марта учрайдиган «ци» кўрсатиш олмош талқинига асосланади. Сорай бу олмош бир хил нарсани кўрсатиши керак, деб ҳисоблайди. Биринчи марта у "биринчи бўлганларга мукофот сифатида" ва ҳоказо иборада, иккинчи марта - "уларни (аслида: "ўшалар") байроқларга алмаштир" иборасида учрайди. Иккинчи ҳолатда "ўшалар" олмоши қўлга олинган аравалардаги байроқларга тегишли эканлиги аниқ бўлса, биринчи ҳолатда "ўшалар" душманга ишора қилиши керак, яъни ибора "уларги биринчи бўлиб таслим бўлганларга мукофот сифатида беринг" маъносига эга бўлиши керак (Сораи, 45-бет).
Бу далил анча асосли, аммо Сорай талқинини қабул қилиб бўлмайди. Ахир, агар сиз унинг талқинига амал қилсангиз, унда "дэ" сўзини "таслим бўлиш" деб тушуниш керак бўлади, аслида у "қўлга киритиш" деган маънони англатади. Айтиш мумкинки, бу ишга соф луғавий ёндашувидир. Бироқ, бу тўғри бўлиши даргумон: У Цзининг рисоласининг VI бобида келтирилган Си Хе жангдан олдинги машҳур буйруғида, араваларга нисбатан қўлланганда ва айнан мана шу – «қўга киритиш» феъли ишлатилади. «Қўмондонлар ва аскарлар, – дейди бу саркарда, - ҳар бирингиз: кимдир душманнинг аравалари билан, кимдир пиёдалари билан, кимдир отлиқлари билан учрашишингиз керак бўлади. Эсингизда бўлсин, агар ҳар бир арава душманнинг араваларини қўлга киритмаса ("дэ"), ҳар бир отлиқ унинг отлиғини қўлга олмаса, ҳар бир пиёда ўз пиёдасини қўлга олмаса, ҳатто биз унинг қўшинини мағлуб қилсак ҳам, барибир ҳеч кимнинг мукофотга яраша хизмати бўлмайди». Бу феъл ўлжаларни киритиш маъносида қўлланмаслиги аниқ. Шу сабабли уни "таслим бўлиш" деб тушуниш – фақат ноиложликдан бўлиши мумкин. Бундан ташқари, агар Сорайга эргашадиган бўлсак, унда «аралаштириб ўтказиш» феълини аскарлар билан боғлиқ бўлиши керак: "аскарларни араваларда - ўзингникиларни энди қўга олинганлар билан аралаштириб ўтказиш". Аммо грамматик жиҳатдан аниқки, «чэ цза» иборасида бу феъл аравани англатади, бу комбинацияда бошқа сўзлар йўқ ва ҳатто назарда тутилиши мумкин эмас, чунки кейинги белги бу сўз бирикмасида фикри тугаганлигини кўрсатади. Бундай ҳолда, бу жуда ҳақиқий маънога эга: аралаштириш, қўлга олинган араваларни ўзиники билан аралаштириш, яъни уларни ўз кучларига қўшиш. Иккита бир хил олмошни душманнинг жанг араваларига қўддаш ва бутун иборани қуйидагича таржима қилиш мумкин: "уларни биринчи бўлиб қўлга олганларга мукофот сифатида беринг ва улардаги байроқларни алмаштиринг"
