Байрамнинг янги фор тилидаги номи - форс. «نوروز»‎ [nowrūz] - паҳлавийча «nōg rōz» {nwk rwc} у орқали қадим. форс. «*navaka-raocah-» ‘янги кун’ ҳинд-европа *néwos (шунингдек, ундан инглизча new, немисча neu, юнонча νέος [neos], латинча novus, русча новый ва санскритча नव [náva]) ва *lewk- (унга арм. լույս [luys], ингл. light, лат. lux, санскр. रुचि [rúci] ва словен. Luč бориб тақалади.

Замонавий мазмуни

Наврўзни турли номлар остида байрам қилиш бир пайтлар Форс империяси ва форслар маданияти таъсири остида бўлган Олд Осиё ва Ўрта Осиё мамлакатлари маданиятида кенг тарқалган. Қўйида ушбу байрамнинг турли тилларда аталиши қисқача рўйхати келтирилган: форс. نوروز‎ - Now ruz, тожик. - Наврӯз, озарб. - Novruz, пушту نوورځ‎ - Naw wraz, курд. - Newroz, ўзб. - Наврўз, Navroʻz, туркм. - Новруз, Nowruz, қозоқ. - Наурыз, уйғ. - Норуз, қирғ. - Нооруз, тат. Нәүрүз / Näwrüz, тур. - Nevruz, қрим-тат. - Navrez / Наврез, бошқирд. - Науруз, чуваш. - Нарăс. Бошқа тилларда бошқача, жумладан, маҳаллий номлар учрайди.
Ҳозирги пайтда 21 март куни Наврўз Эрон ва Афғонистонда астрономик қуёш тақвимида янги йилнинг расмий бошланиши сифатида нишонланади. Миллий байрам сифатида Наврўз 21 март куни Тожикистон, Ўзбекистон, Туркманистон, Озарбайжон, Албания, Қирғизистон, Македония, Туркия ва Қозоғистонда нишонланади. Наврўз байрамини нишонлаётган халқлар орасида шундай ҳисобланади: байрам қанча кўп саховатли нишонланса, йил шунча бахтли бўлади.
Миллий байрам сифатида Наврўз 21 март куни Россиянинг Доғистон, Татаристон, Бошқирдистон ва бошқа минтақаларида нишонланади. Шунингдек, Наврўз Хитойнинг Шинжон-Уйғур автоном районида, Ироқ Курдистонида ва Ҳиндистоннинг баъзи вилоятларида нишонланади.
Наврўз баҳоийлар тақвимига кўра йилнинг бошидир.
2009 йил 30 сентябр куни Наврўз ЮНEСКО томонидан инсониятнинг номоддий маданий меросининг Репрезентатив рўйхатига, шунингдек, дунёнинг турли мамлакатларидаги 76 номоддий мерос элементлари қаторига киритилди. Номоддий мероснинг ушбу 76 элементини киритиш тўғрисида қарорни Номоддий меросни сақлаш бўйича ҳукуматлараро қўмитанинг 24 иштирокчи-давлатлари қабул қилишди.

2010 йил 23 февралда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 64-сессиясида "Дунё маданияти" кун тартибининг 49-резолюцияси бўйича "Халқаро Наврўз куни" деб номланган консенсус асосида резолюция қабул қилинди.

Резолюция матнига мувофиқ, БМТ Бош Ассамблеяси:

21 мартни Халқаро Наврўз куни сифатида тан олади;
Наврўз нишонланадиган аъзо давлатларнинг Наврўз билан боғлиқ маданият ва анъаналарни сақлаш ва ривожлантириш борасидаги саъй-ҳаракатларини олқишлайди;
аъзо давлатларни Наврўз тўғрисида хабардорликни оширишга ҳаракат қилишларини ва агар керак бўлса, ушбу байрамни нишонлаш учун ҳар йили тадбирларни ўтказишни рағбатлантиради;
Наврўз нишонланадиган аъзо давлатларни ушбу байрамнинг келиб чиқиши ва урф-одатлари тарихини ўрганишга, халқаро ҳамжамиятда Наврўз мероси тўғрисидаги билимларни тарқатишга чорлайди;
Манфаатдор аъзо давлатлар ва Бирлашган Миллатлар Ташкилотини (хусусан унинг мос келувчи ихтисослаштирилган муассасалари, Жамғармалар ва дастурлар, асосан Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Таълим, фан ва маданият масалалари бўйича ташкилоти), манфаатдор халқаро ва минтақавий ташкилотларни, шунингдек нодавлат ташкилотларни Наврўз нишонланадиган давлатларда ўтказиладиган тадбирларда иштирок этишга таклиф қилади.

Байрам анъаналари

Наврўз - Эрон тақвимининг биринчи куни, баҳорнинг бошланиши, Фарвардин ойининг Ураза кунига тўғри келади (форс فروردین‎) (тахминан 14 март); тенгкунлик - кун ва тун тенглиги; ўсиш ва гуллаб-яшнаш мавсумининг бошланиши. "Наврўз" сўзи тожик-форс тилидан "янги кун" деб таржима қилинган.
Эронда байрам одатда 13 кун давом этади, шундан дастлабки 5 кун Наврўзни кутиб олишга ва қариндошлари ва дўстларига ташриф буюришга бағишланади. Тўққизинчи кун Шаҳряран-Наврўз (шоҳ Наврўзи) деб номланади ва ўн учинчи кун сездах-Бедар (форс سیزده به در) ("Ўн учинчи кун уйдан ташқарида") деб номланади.
Озарбайжонда бундай анъана бор: "тонгал" деб номланган олов ёқиб, унинг устидан етти марта сакраб ўтиш керак.
2010 йилда Наврўз Тожикистоннинг Дангара шаҳрида, 2011 йилда Эрон пойтахти Теҳронда ва 2013 йилда Туркманистоннинг Ашхабод шаҳрида нишонланди.

Тарихи

Наврўз қадимий тарихга эга. «Шоҳнома» достонида (форс. شاهنامه‎) уни нишонлашнинг бошланиши Шоҳ Жамшиднинг (фарс. جمشید‎) ҳукмронлик даври бошланиши билан боғланади (бундан зардуштийлар кўп қўллайдиган «Жамшиди Наврўз» номи ва шоҳларга айнан шу байрамда тож кийдириш анъанаси келиб чиқади).
«Наврўз» сўзи форс манбаларида илк бора эрамизнинг иккинчи асрида пайдо бўлган, лекин тахминан эрамиздан аввалги 648-330 йилларда Ахамонийлар давридан нишонланиб келган. Бу кунларда Форс империяси вилоятларининг ҳукмдорлари шоҳаншоҳга совға ва тортиқлар инъом қилишган.
Эрон афсоналарига кўра, туронлик Афрасиёб томонидан ўлдирилган қаҳрамон Сиявуш шу куни дафн этилган. Бу афсона «Авесто» да тилга олинган. Фирдавсийнинг «Шоҳнома» асарида у батафсилроқ тасвирланган. "Бизга этиб келган манбалардан маълум бўлишича, Сиявушнинг дафн маросими куни" Наврўз "деб номланган ва ҳар йили байрам сифатида нишонланади ..."
Ушбу байрамда анимистик элементлар мавжудлиги маълум. Наврўз куни қадимги ҳинду-арияликлар "Фраваши" деб номланган - марҳум аждодларнинг руҳларига сажда қилишган. Кейинчалик бу одат Эроннинг расмий дини бўлган зардуштийлик дини томонидан қабул қилинди. Зардуштийларнинг еттита асосий байрамларидан бири "қишнинг охири ва баҳорнинг остонасига тўғри келиб, аждодлар руҳини хотирлаш (Наврўз) байрамига ўтди. Бу кеча кундузги тенгкунликдан олдинги кечада юз берди”.
Британиялик олима М. Бойcнинг таъкидлашича, буларга қўшимча равишда, зардуштийликда ушбу байрам тўғридан-тўғри оловга бағишланган бўлиб, қадимги зардуштийлар уни ҳаётий куч деб билишган ва унга сажда қилишган. "Зардуштлар бу байрамни тенглик кунига бағишладилар, афтидан, Аша-Ваҳишта (" Энг яхши солиҳлик ") ва оловни бағишлаган қадимий баҳор байрамидан фойдаланган. Ушбу байрам Ахуров мавсуми - ёз бошланишидан хабардор қилади ва Ёвуз руҳнинг ҳар йили мағлуб бўлишини нишонлайди. Зардуштийлик урф-одатларига кўра, Янги куни пешин пайтида улар Рапитвин руҳи тушаётган ердан қайтиб, самимийлик ва нурни кутиб олишди. Шундан сўнг, ҳар куни ажратилган пешин вақтида Рапитвиннинг руҳига сиғинилади, ҳозир у "Рапитва" деб номланади ва бутун ёз давомида Аша-Ваҳишт ибодатларида унга мурожаат қилинади".
Ушбу байрамнинг кейинги Зардуштийлик анъаналарига бағишлангани аниқдир. Наврўз кунида, ҳаттоки, Ахамонийлар ва Сосонийлар даврларида ҳам ибодатхоналарда оловга сиғиниш амалга оширилган. Ўша даврдаги Эрон ҳукмдорлари фатҳ қилинган халқларнинг совғаларини қабул қилишган. Уйларнинг томларидаги энг баланд жойидан тортиб, байрам столларида шамгача - ҳар бир жойда чироқлар ёқилган. Ҳозирги вақтда ушбу урф-одатлар қисман сақланиб қолган. Хусусан, Озарбайжоннинг баъзи минтақаларида "барча тепаликларда гулхан ёқилади". Одамлар олов атрофида айланада туришади ва халқ қўшиқларини ижро этишади. Шамлар, шунингдек, Наврўз куни ва ундан олдинги кунлардаги байрам столларининг атрибутидир (унга тайёргарлик байрамдан бир неча ҳафта олдин бошланади).
Шунга ўхшаш анъаналар Эрон ва Ўрта Осиёда ҳам сақланиб қолган. Масалан, А.Н.Негматининг ёзишича, Самарқанд ва унинг атрофидаги қишлоқлар аҳолиси форс тақвимида (Наврўз) янги йил арафасида охирги сешанба куни бошланишини жуда катта нишонлайдилар. Қуёш ботганидан кейин одамлар гулхан ёқадилар, қўшиқлар куйлайдилар, миллий чолғу асбобларини чаладилар. Доира садолари остида одамлар машъала ёқиб, дарё бўйида байрамлар ўтказишади. Улар гулхан устидан сакрашади ва дарёда чўмилишади. Ушбу кунда бадавлат  тожиклар камбағал ватандошлари дастурхон ёзади. Улар гулхан устидан сакраб, табиатдан мўл ҳосил сўрайдилар ҳамда ёвуз руҳлар ва жинлардан ҳимоя излайдилар. Ҳатто гўдаклари бўлган аёллар ҳам бир йил ичида бу йўл билан бахтсизликлардан ва омадсизликлардан халос бўлишларига умид қилиб, олов устидан сакрашади.
Ҳозирги вақтда ушбу зардуштийлик байрамининг бошқа атрибутлари ҳам сақланиб қолган. Масалан, зардуштийлар идишларни буғдой ёки арпа уруғлари билан тўлдириб, сув қуйиб қўйишарди, кейин улар униб чиққач, уларни уйларига олиб бориб, махсус жойга қўйишарди. Худди шу тарзда, ҳозирги кунда донли уруғлар Озарбайжон, Эрон ва Марказий Осиёда байрамга ўстириш учун қолдирилмоқда. Зардуштийлар байрамнинг столига тухум - ҳаётнинг бошланишининг рамзи ва махсус ширинликлар қўйишарди. Улар байрам дастурхонларида ҳозирда ҳам мавжуд.
Юқоридаги қисқа шарҳдан кўриниб турибдики, Наврўз байрамининг келиб чиқиши тарихи ва моҳияти шарҳи, унинг исломдан олдинги келиб чиқиши ва унинг фалсафаси, шунингдек ритуализмнинг ислом динига ҳеч қандай алоқаси йўқ. Бундан ташқари, ушбу байрамнинг тарихий илдизлари (бутпарастлик ва зардуштийлик ўтмиши) ва табиий-фалсафий моҳияти Исломга зиддир, чунки унинг моҳияти қатъий монотеизм (тавҳид) ва табиий кучларга сиғинишни рад этишдир.

Байрамга тайёргарлик

Қадимги одат бўйича, Наврўз байрами олдидан одамлар уйларни ва атрофларни тозалашлари, қарзларини тўлашлари керак эди.
Наврўздаги анъанавий маросим - Ҳафт Сина (Форс هفت سین‎) ва Ҳафт Шин-а тузиш ҳисобланади. Ҳафт син еттита элементдан иборат бўлиб, уларнинг исмлари С ҳарфи билан бошланади (С ёки Сîн (س)) форс алифбосида). Ҳафт шин ҳам етти элементдан иборат бўлиб, уларнинг номлари форс алифбосидаги Ш ҳарфи билан бошланади.
Байрам столларида буғдой, арпа, тариқ, маккажўхори, ловия, нўхат, ясмиқ, гуруч, кунжут ва дуккаклилардан юмалоқ нонлар қўйиларди. Наврўзда таомлар еттита, асосан ўсимликка асосланган овқатлардан тайёрланади, энг машҳур байрам таомлари - сумалак – ундирилган буғдойдан тайёрланган таомдир.
Тожикистонда меҳмонларни "Наврўз айёми муборак" (Тож. Наврўз Муборак Бод!, Наврузатон Фируз Бод) сўзлари билан кутиб олишади. Ушбу куни байрамона дастурхон алоҳида аҳамиятга эга. Столда, албатта, номи "с" ҳарфи билан бошланадиган еттита таомдан ("Ҳафтин" ва "Ҳафтҳин") иборат таом бўлиши керак. Булар сумалак (тож. Суманак), уксус (тож. Сипанд, сирко), униб чиққан буғдой (тож. Сэмени), кўкатлар (тож. Сабза) ва бошқалар. Рўйхатда келтирилган таомлардан ташқари, столга ойна, шам ва бўялган тухум қўйилади. Юқорида айтилганларнинг барчаси рамзий маънога эга: шам - ёруғлик ёки олов, инсонни ёвуз руҳлардан ҳимоя қилади. Эски йилнинг охири ва янги йилнинг биринчи кунининг бошланиши учун тухум ва ойна керак. Озарбайжонликлар ойнага бўялган тухум қўйишди.
Ўзбекистонда байрамона таом Сумалак ҳисобланади. Табрикловчи "Наврўз байрами қутлуғ бўлсин!" дейди, табрикларни қабул қилувчи «Наврўз аёми муборак бўлсин!» деб жавоб беради.
Қозоғистонда байрамона таом - бу етти ингредиентдан тайёрланган Наурыз Коже. Табриклашда шундай дейилади: “Наврўз билан табриклайман! Фаровонлик бўлсин! ” (қоз. Наурыз мейрамы құтты болсын! Ақ мол болсын!) Табрик жавобларидан "Бирга бўлсин!" (қоз Бірге болсын!)  мисол келтириш мумкин.
Асосан Қозоғистон ғарбида ва Россиянинг чегарадош ҳудудларида яшайдиган Кичик жуз қозоқларида Наурызни нишонлаш 14 мартдан бошланади ва «амал» деб аталади (араб-форс ой оми hamal / hамал / hәмәль); унинг анъанавий элементи «көрісу» саналади, бунда ҳам бир-бирини қўш қўллаб қўл чиқиб қўйиши  ва «Йилингиз қутлуғ бўлсин!» дейиш керак (қоз. Жыл құтты болсын!).

Озарбайжон Наврўз байрамини "Наврўз байрамингиз муборак бўлсин!" (озарб. Новруз байрамıнıз мüбарəк олсун!) ва табрикка "Сизнинг ҳам!" сўзлари билан жавоб берилади (озарб. Сизинлə баҳəм!). Тухум чайқалиши биланоқ Янги йил келади. Столда ҳамма бир-бирини табриклай бошлайди. Илгари, столда боши кўпинча ёнғоқ ва майиз билан тўлдирилган балиқ бўлиши керак эди. Шунингдек, столда кўплаб ширинликлар, масалан, пахлава, шекербур, бадамбур ва бошқалар мавжуд бўлади. Меҳмонлар билан муомала қилишда улар йилни уйда тайёрланган ширинликлар каби ёқимли бўлишини хоҳлашади (батафсил маълумот учун "Озарбайжонда Наврўз" мақоласини ўқинг).
    Астрахань татарлари Навруз 14 мартда, кенг нишонлайилар ва уни «амиль» деб атайдилар (араб-форс ой номи hamal / hамал / hәмәль).
    Курдистонда “Наврўз байрами билан!” сўзлари билан табриклашади (курд. Newroz pîroz be!).