200 миллиард долларлик кўрсаткич Қатарнинг нафақат Жаҳон чемпионатига тайёргарлик кўриш учун инфратузилма харажатларига, балки 2030 йилга мўлжалланган "National Vision 2030" лойиҳасига сарфлаган харажатлари билан ҳам боғлиқ. Жаҳон чемпионати бу харажатлар ҳажмини оширди холос, аммо Қатар вакили маълум бир турнир учун инфратузилма учун сарфланган 6,5 миллиард доллардан ташқари, қолган пул "Қатар турнирга мезбонлик қиладими ёки йўқми, мавжуд лойиҳаларга аллақачон ажратилганлигини" айтди.
Қатардаги жаҳон чемпионатига жуда оз вақт қолди. Турнирга мезбонлик қилиш Қатарга 220 миллиард долларга тушади, бу Жанубий Африканинг 2010 йилги турнирга сарфлаган 3,5 миллиард долларидан 60 баравар кўп. Шундай қилиб, тегишли савол туғилади - бунга арзийдими? Жаҳон чемпионатига мезбонлик қилган давлатлар қанча даромад олади? Бу масала икки жиҳатга эга: биринчидан, мезбон давлат томонидан олинган даромад ва тадбирга тайёргарлик кўриш учун сарфланган харажатлар.
Жаҳон кубоги каби тадбирдан тушадиган асосий даромадлар бу вакиллик тўловлари, турар жой тўловлари ва чипталарни сотиш ҳуқуқидир.
Чипта даромадини мезбон давлат билан бўлишилмайди ва 100% ФИФА шўба корхонасига тегишли. Маҳаллий иқтисодиётга ёрдам берадиган меҳмондўстлик даромади (асосан туристларни жойлаштиришдан) бор, лекин жамоалар, ФИФА расмийлари ва миллиондан ортиқ мухлислар учун қўшимча турар жой яратиш харажатлари ва логистика юкидан устун туради. Масалан, 2010-йилда Жанубий Африка Республикасида бўлиб ўтган жаҳон чемпионати олдидан машғулот лагерлари қурилиши тугалланмагани ҳақида матбуотда кўплаб хабарлар тарқалганди.
Радио, телевидение ва бошқа оммавий ахборот воситаларининг ҳуқуқлари (даромадлари) ҳам тўлиқ ФИФАга тегишли бўлиб, бутун дунё бўйлаб томошабинлар сонини ҳисобга олган ҳолда Жаҳон чемпионатларидан энг катта даромад манбаи ҳисобланади. 2018 йилда ФИФАнинг 4,6 миллиард долларлик даромадининг 55 фоизи жаҳон телевидениеси ва жаҳон чемпионати ҳуқуқларини сотишдан тушган.
Ҳомийлик, маркетинг ва лицензиялаш ҳуқуқлари. Умуман олганда, ушбу манбалардан тушган даромадлар ФИФАнинг 2018 йилдаги даромадининг 35 фоизини ташкил этди, улар ҳам мезбон давлатга ўтказилмайди. Хусусан, лицензиялаш бўйича тушумлар жадал суръатлар билан ўсиб бормоқда ва 2014-2018-йилларда ўтган 2010 ва 2014 йилларга нисбатан 114 фоизга ошган.
ФИФА ўзининг йиллик ҳисоботида бренд лицензиясининг кучли кўрсаткичларини асосий омил сифатида таъкидлайди, жумладан, 2018 йилги FIFA eWorld Cup Гранд Финали каби тадбирларда бутун дунё бўйлаб 20 миллион ўйинчи ва 29 миллиондан ортиқ томошабин иштирок этди.
Маҳаллий иқтисоднинг туризмга асосланган ўсиши ФИФА томонидан кўпинча мезбон мамлакат учун кучли ўсиш омили сифатида тилга олинади. Жаҳон чемпионати пайтида, шубҳасиз, туристик имтиёзлар мавжуд, айниқса плей-офф босқичида. Бироқ, бу бир марталик авж олиш ва туризм даражаси бир неча ой ичида Жаҳон кубогигача бўлган даражага барқарорлашиши кузатилди. "Салбий туризм" ҳолатлари бор - айниқса Францияда, 1998 йилги Жаҳон чемпионати пайтида, гуруҳ босқичида хориждан келганлар сони аввалги йилга нисбатан 13% га камайди!
Бу эса шу билан боғлиқки, Жаҳон кубоги каби мега тадбирлар одатий туризм учун номақбул оқибатларга олиб келади: тирбандлик, шовқин, юқори нархлар ва жамоат хавфсизлигини бузилиши мумкин.
Кенг ижтимоий-иқтисодий таъсир (янги иш ўринлари, такомиллаштирилган инфратузилма ва бошқалар) қабул қилувчи мамлакат учун ҳақиқий плюс бўлиб, баъзи ҳолларда узоқ муддатли ижобий таъсир кўрсатади. Энг яхши мисол Жанубий Африка ва 2010 йилги Жаҳон чемпионати бўлиб, Жанубий Африка унга тайёргарлик кўриш учун тахминан 3,5 миллиард доллард сарфлаган. Шу тариқа, хусусан, маҳаллий инфратузилма ривожланишида катта туртки бўлди: ички жамоат транспорти яратилди, йўллар таъмирланди, мезбон шаҳарлар жиддий реконструксия қилинди. Буларнинг барчаси бир неча минг иш ўрни яратди ва кейинги бир неча йил ичида иқтисодиётга сезиларли ёрдам берди.
Шунга ўхшаш кенг ижтимоий-иқтисодий таъсир бошқа мезбон давлатлар томонидан ҳам кузатилган, Россиядаги Жаҳон чемпионати ташкилотчилари томонидан тайёрланган ҳисоботда, турнир ҳақиқатда 315 000 га яқин иш ўрни яратилгани ва мамлакатга беш йил давомида таъсир қилишда давом этиши айтилган.
Тенгламанинг иккинчи томони - бу харажатлар ва уларни мезбон мамлакат контекстида кўриб чиқиш муҳим, чунки ФИФАнинг ўзи тадбирни ўтказиш учун ҳеч нарса сарфламайди. Жаҳон чемпионати учун ариза бериш жараёни жуда рақобатбардош бўлиб, ФИФАга барча афзалликларни беради.
Мезбон давлатлар жаҳон даражасидаги стадионлар ва ёрдамчи инфратузилмани (жумладан, ФИФА жамоалари, мухлислари ва расмийлари учун уй-жой) қуриш ва ФИФА ҳамда унинг барча ҳамкорлари ва ҳомийларига қулай солиқ режимини таъминлаш учун миллиардлаб доллар сарфлашлари керак. Ушбу қисм мезбон давлат солиқ тўловчилари томонидан (ҳисоб-китобларга кўра, Россияда бўлиб ўтган футбол бўйича 2018 йилги Жаҳон чемпионати харажатларининг 70% дан кўпроғи солиқ тўловчи томонидан молиялаштирилган) ёки бутун дунё томоша қиладиган юқори сифатли тадбир ўтказиш учун миллиардлаб доллар қарз оладиган мезбон давлат ҳокимияти/компанияси томонидан молиялаштирилади.
2014 йилги футбол бўйича жаҳон чемпионати якунига кўра, Бразилиянинг 3,5 миллиард доллар қарзи бор эди. Инфратузилма харажатларининг катта қисми ҳам беҳуда. 2010 йилда Бразилияда бўлиб ўтган футбол бўйича Жаҳон чемпионати учун қурилган энг катта стадион (Мане Гарринчи стадиони) ҳозир асосан автобус бекати вазифасини ўтайди. Бразилия йирик аэропортларни модернизация қилиш учун 2,6 миллиард доллар сарфлади, бу маҳаллий бразилияликлар учун бекор қилинган ёки тугалланмаган ваъда қилинган темир йўл ва автобус лойиҳаларининг узоқ рўйхатидан кўра камроқ фойдалидир.
Хўш, мезбон давлат жаҳон чемпионатидан қанча даромад олади ва бунга арзийдими? Ўртача, у ҳеч нарса топмайди, энг муҳими, у қизил рангга киради ва янги муаммоларни келтириб чиқаради. Туризмни вақтинчалик юксалтиришнинг маълум фойдаси бор ва Жанубий Африка узоқ муддатли инфратузилмавий ва ижтимоий-иқтисодий юксалишнинг яхши намунасидир, лекин кўп ҳолларда бу мезбон мамлакат учун қиммат ва фойдасиз бўлган.
Бу, айниқса, ривожланаётган мамлакатлар Жаҳон кубогига мезбонлик қилганда яққол кўринади, чунки солиқ тўловчиларнинг пуллари аҳолининг кам таъминланган ва камбағал қисми учун шароитларни яхшилаш, ўз мамлакатларидаги турмуш даражасини яхшилаш учун ишлатилиши мумкин, олинган қарзларни тўлаш эса вақт ўтиши билан оғирлик қила бошлайди ва пастга қараб тортади.