Тарих (532)
Ислом дини Туронзаминга мелоднинг VII асрнинг 50(ҳижрийнинг ўттизинчи) йилларида ҳалифа Усмон ибн Аффон даврларида етиб келгани тарихдан маълумдир. Кейинроқ, яъни ҳижрий биринчи асрнинг ўрталарида саркарда Саид ибн Усмон Жайҳундан ўтиб, Бухоро, Самарқанд, Насаф, Тирмизни фатх этганди. Сўнгроқ Уммавийлар ҳалифаси Абдумалик ибн Марвон (685-705) томонидан саркарда Қутайба ибн Муслим бошчилигида лашкар юборилди. Қутайба ҳарб ишларини ниҳоясига етказгач, бу заминда лашкар билан бир қаторда Ислом уламоларини ҳам қолдириб қайтди[1].
Исмоилбек Гаспринский Русия жадидчилик ҳаракатининг раҳнамоси эди. Туркистонда XIX асрнинг охирларидан кўзга ташланган янгиланиш ҳаракатлари кўп жиҳатлари билан шу номга, унинг «Таржимон» газетасига келиб боғланади. Ва ушбу даврдан эътиборан XX асрнинг 20-йилларига қадар фаолият кўрсатган бирор туркистонли зиёли йўқки, бу номни четлаб ўгган бўлсин. Шу сабабли, унинг ижодий фаолияти ва айниқса, маслак-интилишлари билан танишиш Туркистон жадидчилиги ва жадид адабиётининг шаклланиш ҳамда ривожланиш босқичларинигина эмас, умуман мазмун-моҳиятини англашда, йўналишларини белгилашда ҳам бениҳоя муҳим аҳамиятга эга.
Ўзини дунёда “Демократия ҳимоячиси” деб пеш қилувчи АҚШнинг тарихига бир назар ташласак, турли баҳоналар билан кўплаб қатлиомлар уюштирганлигига гувоҳ бўламиз. Буларнинг энг йирикларини қуйида келтириб ўтамиз:
Руслар бу санани унуттиришга ҳаракат қилишмоқда. Чунки тарихга “15 октябрь Қозон қатлиоми” сифатига кирган ва бутун турк тарихини ўзгартириб юборган ушбу қора кун бугун Татаристонда “Шаҳидларни хотирлаш куни” сифатида ёдга олинмоқда. Хўш, орадан беш юз йил ўтишига қарамай 15 октябрь қатлиоми ва ишғоли нима учун унутилмаяпти? Бу ишғол турк тарихига қандай таъсир кўрсатган?
Қуръони Каримда фиръавндан ташқари унинг яқин хизматкорларидан бири - Ҳомоннинг исми ҳам тилга олинади. Аммо қизиғи шундаки, Тавротда, Мусо (алайҳиссалом) ва у кишининг ҳаётлари ҳикоя қилинган жойда Ҳомоннинг исми зикр қилинмаган экан.
Илмдаги турғунлик, тафаккурдаги хорғинлик Туркиянинг илмий-диний соҳалари билангина чекланиб қолмай, балки бутун Ислом дунёсида, унинг шарқидан ғарбигача тарқалган, илмий соҳада қурғоқчиликка ва бироз фикрий фалажликка мубтало бўлган эди.
Европалик мустамлакачилар дунёни бўлиб олиш сиёсати жараёнида мусулмон оламини ҳам тақсимлаб олишди. Мустамлакачилар жуда усталик билан иш тутар эдилар. Аввал Колумб, Васко да Гама, Магеллан каби «кашфиётчи»ларни юборишар ва улардан керакли маълумотларни олишарди. Кейин насроний миссионерларни юбориб, улардан ҳам керакли қўшимча маълумотларни тўплашарди. Сўнг шарқшунослар ишга тушар эдилар. Барча зарур тайёргарликлар кўриб бўлинганидан кейингина қўшинлар ҳаракат бошларди.
Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам саҳобаларга етаётган озор-азиятлар тобора кучайиб бораётганини, шу билан бирга уларни ҳимоя қилиш имкони тобора камайиб бораётганини кўргач, шундай дедилар: "Токи Оллоҳ таоло аҳволни енгиллаштиргунча Ҳабаш заминига борсангиз яхши бўларди. У ерда бир (адолатли) подшоҳ бор, унинг (салтанатида) ҳеч кимга зулм қилинмайди. У чинакам (яхши) ердир".
Франция ва бутун Оврупанинг тарих чархпалагини остин-устун қилиб юборган император Наполеон Бонапарт ҳақида бугунгача юзлаб китоблар босилиб чиққан. Уларда Наполеоннинг ҳаёт йўли ва шахсий сифатлари кенг ёритилган. Баъзиларида эса унинг ҳеч кимга ўхшамаган жиҳатлари тасвирлаган. Генерал Жорж Сулаймоннинг «Наполеон ва Ислом» китоби ана шундай асарлар сирасига киради.
Исломгача бўлган муҳим воқеалар:
Алиф, Лом, Мим. Жуда яқин жойда Рум мағлуб бўлди. (Лекин) улар (яъни, румликлар) бу мағлубиятларидан сўнг бир неча йил ичида албатта ғалаба қилажаклар. Аввалу охир барча иш ёлғиз Аллоҳнинг (измида)дир. Ўша кунда мўминлар Аллоҳ (румликларни) ғолиб қилгани сабабли шодланурлар. Рум сураси, 1-4-оятлар
Ер юзидаги деярли барча халқларнинг эртак ва афсоналарида давқомат одамлар - гигантлар ҳақида ишоралар мавжуд. Кўпгина фактлар шуни кўрсатадики, бир вақтлар Ерда уларнинг бўйи замонавий одамникидан анча юқори бўлган одамлар яшаган.