Адабиёт (32)
Мансур Ҳаллож (858–922), ислом тасаввуфининг энг юқори даражадаги мутафаккирларидан бири бўлиб, унинг «Тавасин» асарида тилга олинган Нур-и Муҳаммадий (Муҳаммад нурини) концепцияси бадиий ва ирфоний услубда шеърий тимсоллар орқали тасвирланган. Бу тушунча асарнинг биринчи қисмида тилга олинади ва «Ғайб нуридан бир чироқ у» сўзлари билан очилади. Бу иборалар Ҳазрати Муҳаммаднинг яширин, нурли ва маънавий жаҳондаги сирланган (сираж-ул-мунар) ёрқинликка ишора қилади. Бу маъно Қуръони Каримнинг Нур сураси 35-ояти билан боғланади:
«Аллоҳ осмонлар ва ернинг нуридир. Унинг нури мисоли: унинг ичида чироқ бўлган чироқдекдир...»
Нур-и Муҳаммадийнинг маънавий тафсири
Ҳаллож ушбу мутлақ нурни Ҳазрати Муҳаммаднинг қиёфаси орқали қандай тасвирланишини бадиий тимсолларда баён этади. «Ойлар ичидаги бир ой. Бир ойки, унинг буржи сирлар осмонида» деб давом этади. Бу ерда Ҳазрати Муҳаммаднинг Аллоҳ нурини ўз жисмида мужассам этган ҳолда бутун мавжудотни ёритган қиёфада тасвирланади. Ҳалложга кўра, Нур-и Муҳаммадий Аллоҳнинг нурининг бир қисми бўлиб, унинг воситасида бутун борлиқнинг маънавий чироғи ёндирилади.
Муҳаммад (с.а.в) ва Масиҳ ўхшашлиги
Ҳалложнинг тасвирларига кўра, Ҳазрати Муҳаммад насронийликдаги Масиҳ тимсоли билан қиёсланади. Унинг баданида намоён бўлган нур Аллоҳнинг ўзига хос нуридир. Шу нуқтаи назардан Ҳазрати Муҳаммад Аллоҳнинг нурини ўзида жамлаган ва инсонлар орасида унинг ифодасини кўрсатган.
Бадр рамзи: Камолот ва нурнинг тўлиши
Асарда Ҳаллож Аллоҳнинг Ҳазрати Муҳаммадни «Бадр» — тўлин ой сифатида юзага келтирганини таъкидлайди. Бадр, тўлин ой, Ҳазрати Муҳаммаднинг пайғамбар сифатидаги камолотини ва нурнинг тўлиғини ифодалайди. Ой рамзи, Шамс (Қуёш) нурини ўзидан олиши каби, Ҳазрати Муҳаммаднинг ҳам Аллоҳнинг нури билан тўлиқ боғлиқлигини кўрсатади.
Маънавий қуллаш: Нур ва Меърож
Бу мафҳум меърож ғоясини ҳам изоҳлайди. «Нигоҳ бурилмади ҳам, ҳаддидан ошмади ҳам.» (Нажм сураси 17-оят) ибораси билан Ҳазрати Муҳаммаднинг Аллоҳ ҳузурида мутлақ нурнинг акс этувчиси бўлгани тасвирланади. Бу нуқтаи назардан, суннат — фақат рамзий ёки бадиий эмас, балки Ҳазрати Муҳаммаднинг ҳаётидаги ҳақиқат ва камолни ҳаёт тарзи сифатида мерос қилишдир.
Нур ва Сиддиқлар: Али ва Абу Бакр
Ҳалложнинг таъкидлашича, Ҳазрати Муҳаммаднинг нурини чуқур тан олиб, унинг ҳақиқий кўринишини идрок қилган шахслар Ҳазрати Али ва Ҳазрати Абу Бакр бўлган. Уларнинг Ҳазрати Муҳаммадга яқинлиги ва у билан бевосита ирфоний алоқада бўлгани уларни нурнинг шоҳидига айлантирган.
Нурнинг манбаи: «Мим» рамзи
Ҳаллож «Мим» ҳарфини Ҳазрати Муҳаммадни ифодаловчи рамз деб таърифлайди. Бу ҳарф, унинг фикрига кўра, илоҳий сўзнинг бошланиши ва жамланишини ифодалайди. Мим, нурнинг илоҳий манбаи сифатида тасвирланади. Қуръон сўзларида мужассам бўлган нур Ҳазрати Муҳаммаднинг муъжизасидир ва бу нур барча шак-шубҳаларни йўқ қилади.
Хулоса: Нур ва ягоналик
Ҳалложнинг тасвирига кўра, Нур-и Муҳаммадий на шарққа, на ғарбга хосдир. У барча чегаралардан юқорида туради. Бу нур мутлақ ягона ва бўлинмасдир. «Мен уман, у удир» сўзлари билан Ҳазрати Муҳаммаднинг ва Аллоҳнинг нурий якдиллиги таъкидланади. Улар бир-бирида мужассам бўлиб, борлиқнинг манбаидир.
Мансур Ҳаллож ваҳдатул вужуд эътиқодида бўлган, унинг асарларидан эҳтиёт бўлинилади, сўфийларнинг авлиёси бўлса ҳам...
Абу Муслим туркчадан тайёрлади
Низомий Ганжавий (тахаллуси; асл исм-шарифи Абумуҳаммад Илёс ибн Юсуф ибн Закий Муайяд) 1141 йилда Озарбайжоннинг Ганжа шаҳрида туғилган ва 1209 йилда вафот этган.
Манас — қирғиз халқининг афсонавий қаҳрамони ва "Манас" достонининг марказий образи. У қирғиз халқининг тарихий, маданий ва миллий ўзига хослигини ифода этувчи буюк образ ҳисобланади. "Манас" достони Марказий Осиё халқлари орасида кенг тарқалган ва дунёдаги энг йирик эпик асарлардан бири сифатида танилган.
Шу кунларда Қирғизистон пойтахти Бишкек шаҳрида Маҳмуд Қошғарийнинг “Девони луғотит турк” асарининг 950 йиллигига бағишланган Халқаро конференсия бўлиб ўтмоқда.
Ўзбекистоннинг Мисрдаги элчихонасида Ўткан кунлар романининг араб тилидаги нашри тақдим қилинди
Пушкиннинг негр бўлганлиги ҳақидаги назария ёки миш-мишларни ҳамма эшитганми? Негр тасвирлангани аниқ кўриниб тирган кўплаб портретларни кўрганмиз! Бундан ташқари, бир юз эллик йил давомида келиб чиқиши африкалик бўлган америкаликлар Пушкин ҳақида буюк рус адабий даҳоси сифатида ёзишган, аммо у 1904 йилда қора танли зиёлилардан бири айтганидек, "ирқ билан қондош боғлиқ”.
Юкорида айтганимиздек, мумтоз асарларнинг таркибий тузилишида муайян к;онуниятлар мавжуд. Хар кандай манба матнидан аввал катъий равишда «басмала»(«Бисмиллахир рохманир рохим» калимасининг кискартма шакли) келтирилган. Басмаладан сунг матнга йул очилиб, матн бевосита хамд билан бошланган. Хамд ва наътдан сунг махсус булим ажратилиб, унда китобнинг битилиш сабаби хакида тегишли маълумотлар берилган.
Файласуф-алкимёгар, доктор Фауст ҳақидаги немис афсонаси Ўрта асрларда пайдо бўлган. Маълумки, бу жаҳолатпарастлик ва жодугар овлаш даврлари эди. Агар иблис аёлларнинг ичга сўрамасдан кириб олган бўлса, демак, ўз хоҳиши билан иблис билан шартнома тузган эркаклар учун вакансиялари мавжуд эди.
Абадий асарларлар халқ оммасига катта таъсир ўтказиши ҳаммага маълум. Уларнинг асосий вазифаси-инсонларнинг маънавий дунёсини бойитишдан иборат. Дарҳақиқат, адабиёт кишиларга юксак инсоний қадриятлар, ахлоқ-одоб, яхши сифатларни шакллантириши, борларини ривожлантириши каби эзгу ният ва ишларга хизмат қилмоғи даркор. Исломий адабиёт айнан ана шу мақсадларга хизмат қилиши ила бошқаларидан яққол ажралиб туради. Аммо, ҳамма соҳаларда бузғунчилик бўлганидек, баъзи инсонлар адабиётдан мазкур олий қадирятларга эришиш йўлида эмас, балки одобсизлик, фаҳш ишлар, даҳрийлик ва ҳакозоларга фойдаланишга уриниб, бузғунчилик қилганлар ва қилмоқдалар.
Дунё адабиёти тарихида 80-90 ҳатто ундан кўп йил умр кўрган машҳур адиблар кўп. Асарлари 60-70, ҳатто ундан кўп жилдни ташкил этувчи улуғлар ҳам кам эмас. Уларнинг ижодини юзлаб, балки унданда кўп адабиётшунос олимлар, ҳатто илмий-текшириш институтлари йиллар бўйи ўрганиб, ижодий таҳлил ишларини ҳали ҳам ниҳоясига етказганлари йўқ.
Абдулла Қодирий – Жулқунбой бидъат ва хурофотга доир танқидни Совунак (енгил елпи) қори билан Мағзава (эзма) қори ҳангомасида давом эттирадилар. Тасаввур қилинг, иштаҳаси йўқ Али, серовқат, иштаҳаси карнай Валига “мен учун овқат еб бергин”, деб илтимос қилди.
Иккала қаҳрамон ҳам ўйлаб топилган бўлиб, хорижий агентлар эмас. Чекиш саҳналари йўқ. Бирорта эшакка зарар етмаган.
...Меҳробдан чаён”ни Абдураҳмон образисиз тасаввур қилиш мумкинми? Йўқ. Лекин Абдураҳмон образини Бухородаги аянчли ҳаётисиз бериш мумкинмиди? Эҳтимол мумкин эди. Нега бу ҳолатлар берилди? “Ўтмишни идеаллаштириш” деган даъволарнинг олдини олиш учун, совет тузумига ёқимсиз бўлган мулланинг аянчли образини бериш билан бу “ўқ”лардан қутулишни назарда тутиб бу саҳифларга ўрин бергандирлар?