Бундай концепция илк бора митрополит Зосима томонидан «Пасхалиё баёни» асарининг муқаддимасида баён қилинган. "Москва-учинчи Рим" концепцияси биринчи марта Псков елеазар монастири оқсоқоли Филофей томонидан 1523 йил охири — 1524 йил бошидаги иккита мактубда аниқ баён этилган (биринчиси, дьяк Михаил Мисюр-Мунехинга йўлланган бўлиб, хронология ва астрология муаммоларига бағишланган; иккинчиси, Москва Буюк герцоги Василий III Ивановичга йўлланган ва чўқиниш белгисини тўғри қилиш ва бесоқолбозлик тарқалиши муаммосига бағишланган). Қария Филофей Москва князини император Буюк Константин билан бир қаторга қўйган ва Константинни князнинг аждодларидан деб атаган: «Подшоҳ, ота-боболарингиз - буюк Константин ва муборак Авлиё Владимир ва Худо томонидан танланган буюк Ярослав ва илдизлари сизнинг олдингизда бўлган бошқа муборак азизлар томонидан қўйилган амрларни бузманг»
Учинчи Рим ғоясининг ҳақиқий талқини игумен Филотейнинг Буюк Герцог Василий Ивановичга ёзган иккита мактубида келтирилган.
Концепцияга кўра, Россия давлати ва унинг пойтахти Исо Масиҳ келганидан бери мавжуд бўлган "бузилмас" Рим шоҳлигининг ердаги сўнгги ("тўртинчиси бўлмайди") тимсолидир. Бу руҳий насроний "шоҳлиги" макон ва вақтда қарор топмаган. У "империяни кўчириш" («translatio imperii») назариясига кўра бир тимсолдан иккинчисига ўтади, бу, хусусан, Библиядаги Дониёр пайғамбар китобига бориб тақалади.
Тарихчи Андрей Каравашкин таъкидлаганидек, "Москва учинчи Рим" назарияси эсхатологик умидларнинг натижаси бўлиб, биринчи навбатда сиёсий эмас, балки диний хусусиятга ега. Немис тадқиқотчиси П.Ницшенинг фикрича, "Икки Рим қулаб тушди, учинчиси турибди, тўртинчиси бўлмайди" формуласидаги Филотейнинг фикрлаш тарзи қуйидагича: биринчи икки Рим православликка хиёнат қилгани учун жазоланган, шундан кейин Москва уларнинг ўрнини егаллади. Агар Москва гуноҳга ботган бўлса, Тўртинчи Рим унга эргашмайди, чунки ўша пайтда дунёнинг бирон бир жойида битта православ давлати бўлмайди. Бу дунёнинг охири дегани.
"Москва - Учинчи Рим" назарияси Москва князлигининг юксалиши даврида Россиянинг роли ва аҳамияти ҳақидаги ғоялар учун семантик асос бўлиб хизмат қилди. Москва буюк князлари (Иоанн III дан бошлаб шоҳлик унвонига даъво қилганлар) Рим ва Византия императорларининг ворислари ҳисобланганмуш.
Тарихчи Николай Ульянов ўзининг замонавий (сиёсий) шаклида бу концепция фақат 19-асрда черков ичида пайдо бўлганлигини таъкидлайди. Унинг фикрича, Москванинг учинчи Рим сифатидаги сиёсий ғояси аслида Александр II ҳукмронлиги давридаги ижтимоий-сиёсий нутққа бориб тақалади, яъни у "шарқий масала" ва Янги аср рус империализми ривожланиши билан боғлиқ. Александр II даврида Россия ўзини учинчи Рим деб билган, ўша даврларда Туркистон босиб олинди. Россия империалистик сиёсати юритган ва буни ўша черков ғояси билан оқлаган.
Абу Муслим
