Саудия Арабистони валиаҳд шаҳзодаси Муҳаммад бин Салмон бир пайтлар монархия учун муҳим бўлган Саудия диний институтларининг ролини минималлаштириб, «мўтадил, мувозанатли» Саудия исломига янги қарашни келтирмоқда.
Саудия қироллари ўнлаб йиллар давомида ваҳҳобийликни тарғиб қилувчи диний уламолар ва муассасаларни қўллаб-қувватлаб келган.
Бироқ, ҳозирга келиб аёлларга машина ҳайдашга рухсат берилди, ўғил ва қиз болалар биргаликда ўқитиладиган синфлар очилмоқда, кинотеатрлар янги нормага айланди.
Олимлар Ясмин Фарук ва Натан Дж. Браун Саудия Арабистони ички ва халқаро сиёсатида ваҳҳобий диний уламоларнинг роли камайиб бораётганини Саудия ишларидаги «инқилоб»дан бошқа нарса эмас, деб атамоқда.
Муҳаммад бин Салмон бу ислоҳотлар баъзи сайловчиларнинг ғазабини қўзғатиши ёки ҳатто жавоб чораларига сабаб бўлиши мумкинлигини тан олади.
Бироқ Муҳаммад бин Салмонни бундай муаммолар ташвишга солаётгани йўқ. Бутун қироллик бўйлаб кенг тарқалган интервьюсида у ваҳҳобий уламоларни койиди ва уларнинг баъзиларини ислом таълимотларини сохталаштиришда айблади. Кейин таниқли ваҳҳобий олимни монархияга қарши жиноятларда айблаб, қамоққа олди. Муҳаммад бин Салмон шундай деди:
«Биз аввалги ҳолатимизга қайтамиз. Мўътадил ислом мамлакати, барча динлар, урф-одатлар ва дунёнинг турли бурчакларидан келган одамлар учун очиқдир».
Ваҳҳобийлик бўйича музокаралар
Ушбу эълон қилинган «мўътадил Ислом»нинг қайтиши Муҳаммад бин Салмоннинг бобоси, замонавий Саудия қироллигининг асосчиси қирол Абдулазизнинг ислоҳотларига мос келади. Бу қараш унинг амакилари Қирол Файсал ва Қирол Холид томонидан қўллаб-қувватланган ваҳҳобий Ислом сиёсатини рад этади.
1925-1932 йилларда Абдулазиз ундан ўзларининг «соф Ислом» вариантини қўллаб-қувватлашни ва салтанатни савдо ва тараққиётга очмасликни талаб қилган ваҳҳобий уламолари ва жангариларини бостирган. Улар айтганининг аксини қилиб, монархия ҳукмронлигини ўрнатган.
Абдулазиз томонидан ишлаб чиқилган Саудия Арабистонининг жадал ривожланган нефть иқтисодиёти 1964 йилдан 1975 йилгача ҳукмронлик қилган ўғли Қирол Файсалдан монархиянинг ваҳҳобийлик билан муносабатларини қайта кўриб чиқишни талаб қилди. Абдулазиздан фарқли ўлароқ, Файсал ваҳҳобийлар унга салтанатни сақлаб қолишда ёрдам беришларига ишонган.
Саудия Арабистонининг ривожланаётган нефт иқтисодиётидан четда қолганини ҳис қилган саудияликлар 1952 йилда Миср монархиясини ағдаришга ёрдам берган ва Миср бойлигини қайта тақсимлаш режаларини амалга оширган Миср президенти Камол Абдулносирда илҳомлантирувчи озодлик рамзини топдилар.
Файсал ваҳҳобий уламоларни Абдулносирнинг Мисрдаги инқилобий сиёсатини рад этиш ва Саудия ёшлари учун Исломга янги қарашни ишлаб чиқиш мақсадида сиёсий бошқариладиган исломчилар билан ҳамкорлик қилишга чақирди.
Файсал ваҳҳобий олимларга консерватив исломий ўқув дастурлари билан Саудия таълим муассасаларини ислоҳ қилишга рухсат берди. Хорижда Файсал олимлари ваҳҳобийликни АҚШ ва СССРнинг совуқ уруш давридаги мафкураларига ҳақиқий исломий муқобил вариант сифатида тақдим этишди. Бу ваҳҳобий олимлар бадавлат саудияликлар ваҳҳобийликни бутун дунёга тарқатиш учун диний мажбуриятга эга эканлигини таъкидладилар.
Ваҳҳобийликка қаршилик
Файсалнинг ислоҳотлари муваффақият қозонди. Файсалга эргашган қирол Холид, айниқса, 1979 йилда иккита катта муаммога жавобан ваҳҳобий олимларга ёрдам беришда давом этди.
Файсал ва Холиднинг ислоҳотларини ноқонуний деб ҳисоблаган бир гуруҳ саудиялик талабалар 1979 йилда Маккадаги Масжидул Ҳарамни 2 ҳафта давомида эгаллаб турдилар. Ал-Ҳарамга қилинган ҳужум унинг раҳбари «Икки муқаддас масжид қўриқчиси» унвонига эга бўлган монархиянинг ўзига ҳужум сифатида кўрилди.
Қўлга олиш Франция ва Саудия Арабистони қуролли кучларининг биргаликдаги ҳаракати билан якунланди.
Шунингдек, 1979 йилда саудиялик ёшларнинг яна бир қисми Совет қўшинларининг Афғонистонга бостириб киришига қаршилик кўрсатишга қўшилди. Ўша йили бу чақирувга жавоб берган саудияликлардан бири 1988 йилда ал-Қоидага асос солган Усама бин Лодин эди.

Усама бин Лодин ва ал-Қоиданинг монархиядан норозилиги Ироқ етакчиси Саддам Ҳусайн 1990 йилда Қувайтга бостириб кириши ортидан қирол Фаҳд Саудия Арабистонига Америка қўшинларини кўпайтиришга рози бўлганидан кейин юзага келган.
Консерватив исломий етакчиларнинг ҳаммаси ҳам зўравонликка чақирмаган. Тарихчи Мадавий ар-Рашид таъкидлаганидек, кўплаб саудиялик олимлар ўзларини Фаҳднинг «ҳақиқий» исломдан чиқиб кетишини тўғирлашга ва Файсалнинг қарашларини тиклашга интилган ислоҳотчилар сифатида кўрсатдилар.
Муҳаммад бин Салмон «мўътадил ислом» ҳақида гапирганда, у ал-Қоида зўравонлигини шунчаки қораламайди. У ваҳҳобий тузумининг монархиясини рад этади. У 1979 йилда ва яна 1990-2000-йилларда монархия дуч келган зўравонликларда ваҳҳобий олимларни айблайди.
Муҳаммад бин Салмон бу келишувлардан воз кечишга ҳаракат қилди ва бобоси сингари монархиянинг устунлигини тасдиқлади.
Саудия жамияти учун «мўътадил ваҳҳобийлик»?
Ушбу инқилобий ўзгаришларнинг аксарияти 2016 йилда Саудия Арабистонини тўлиқ сиёсий, иқтисодий, таълим ва маданий ўзгартириш режаси бўлган «Saudi Vision 2030» эълон қилиниши пайтида юз берди. Муҳаммад бин Салмоннинг фикрича, бу қироллик аҳолисининг 60% дан ортиғини ташкил этувчи 30 ёшгача бўлган саудияликларнинг эҳтиёжларини қондиради.
Қирол Файсал томонидан шакллантирилган диний ўқув дастури йўқолди, унинг ўрнига ваҳҳобийлик асосчиси Ибн Абдулваҳҳобни дарсликлардан чиқариб ташлайдиган «Биринчи навбатда Саудияликлар» таълим тизими пайдо бўлди ва Саудия ватанпарварлиги ваҳҳобийлик ўзига хослигидан устун қўйилди. Саудия Арабистони бошқа мамлакатлардаги масжидлар ва ваҳҳобий таълим муассасаларини молиялаштирмаслигини эълон қилди.
Баъзи кузатувчиларнинг фикрича, бу етарли эмас. Ислом ҳуқуқий тарихи профессори Муҳаммад Фаделнинг фикрича, Саудия монархиясининг ҳозирги конфигурацияси «валиаҳд шаҳзода дин масалаларида талаб қиладиган мустақил фикр» билан мос келмайди. Саудия жамияти, дея қўшимча қилади у, «шаҳзода Муҳаммад мусулмонларнинг ўзларини сиёсий бошқариш ҳуқуқини тан олганида» гуллаб-яшнайди.
Бу ваҳҳобий ислоҳотлари билан Муҳаммад бин Салмон саудиялик ёш авлоднинг садоқатини таъминлашга умид қилмоқда. Бироқ, Саудия Арабистони тарихи шуни кўрсатадики, бундай битим доимий равишда кўриб чиқиш ва янгилашни талаб қилади.