Дарҳол шуни таъкидлаймизки, Хаббарднинг китобида ҳеч қандай шов-шувли фактлар йўқ - Хашукджи ишидан сўнг, эҳтимол МБСга тегишли бўлган бундай маълумотларни топиш қийин бўлади ... Аксинча, узоқ вақтдан бери маълум бўлган маълумотларни тизимлаштириш, аниқлаштирувчи фактлар билан тўлдириш ва ҳокимиятга олиб келган йўлнинг бутун тасвири ва бош қаҳрамоннинг психологик портретини яртиш ҳақида гап боради.
Бироқ, муаллиф ушбу таърифни Саудлар сулоласининг вужудга келиш тарихи билан бошлайди - дастлаб 18-19 асрлар бўсағасида Муҳаммад ибн Абдулваҳҳаб билан иттифоқ туфайли у минтақавий сиёсатнинг таниқли ўйинчисига айланди, кейин эса янги тарихда қирол Абдулазизнинг тарихидан америкаликлар билан яна бир иттифоқидан хулоса қилади.
Бироқ Арабистоннинг кашф этилган нефт конлари, уларни қазиб чиқариш Саудияликларни бойитиш омили сифатида АҚШ билан иттифоқ тузишдан муҳимроқ бўлди. Муаллиф кўпхотинлилик ва кўп болалилик туфайли Саудлар сулоласи авлоддан авлодга ўтиб, барча зурриётлари барча қулайликларига эга бўлишини батафсил баён қилади. Шу билан бирга, у кўплаб сонли саудлар, шу қаторда энг узоқ қариндошлари ҳам бебаҳра қолмагани, ушбу оилавий гуруҳда катталиги, ворислик ҳуқуқи ва муайян лавозим ва манбаларга киришга қараб бутун бошли иерархия ташкил этилган.
Амалдаги қирол Салмон бин Абдулазиз отасининг кўп ўғиллари орасида энг севимли ва асосий даъвогарлардан эмасди - аксинча, ҳамма нарса тахтга меросхўрлик унга етиб бормаслигини кўрсатарди. Ахир у қирол Абдулазизнинг 36 та ўғли орасида 25-чиси эди ...
Бироқ, бошқа шаҳзодалар ҳашаматга чўмилиб юрган ва ўзларининг ҳокимият тепасига келишини кутишган бир пайтда отаси томонидан ар-Риёд ҳокими этиб тайинланган шаҳзода Салмон деярли ярим аср давомида ҳақиқий ҳокимиятни ўз қўлига олди. Муаллиф, унинг раҳбарлиги остида, ар-Риёд энг муҳим иқтисодий ва клан гуруҳларини бирлаштириш учун ўз имкониятларидан фойдаланганлиги сабабли, мамлакатда дастлаб молиявий, кейин сиёсий ҳокимиятнинг энг йирик марказларидан бирига айланганини тасвирлайди.
Бундай отанинг соясида унинг ўғли, бугунги кунда кўплаб дунё таҳлилчиларининг эътиборини тортган - Муҳаммад бин Салмон ёки уни МБС деб аташадиган кимса ҳақида ҳикоя бошланади. Саудия Арабистони оиласи иерархиясидаги вазиятдан келиб чиқиб, у ўз отасининг меросхўрига айланишнинг худди у каби, яъни кам объектив имкониятларига эга эди. Ахир, унинг отаси биринчи хотини – Султона бинт Туркидан беш ўғли бор эди. МБС Фахднинг иккинчи хотинидан биринчи ўғли бўлиб, бу унинг тарбияси ва дунёқарашини белгилаб қўйган - эркак ўз оиласида биринчи бўлишга одатланган, аммо отаси сингари биринчи бўлишга эришиш йўлида кўплаб рақобатчиларга эга эканлигини англайди.
Кейин, муаллиф мураккаб, қарама-қаршиликларга бой шахс сифатида кўрсатиб, МБСнинг ҳаёт йўлини тасвирлашни давом эттиради. Унинг ёзишича, отаси ва онаси уни болалигидан етакчиликка тайёрлаб, уни ва бошқа бешта ака-укаларини тарбиялаш ва оила олдидаги масъулиятини ҳисобга олган ҳолда жуда қаттиқ руҳда тарбиялашган. Бундан ташқари, шуҳратпараст МБС олдида кўплаб имтиёзларга эга ва талтайиб кетган ака-укалар - нафақат ўгай акалар, балки кўплаб амакиваччалар ҳам бор эди-ки, уларнинг олдида у ўзини "камбағал қариндош" каби ҳис қилиши мумкин эди.
Улар билан солиштирганда МБСнинг муҳим ўзига хос хусусияти унинг "Саудлиги" эди - гарчи энг яхши чет эллик ўқитувчилар уни уйда ўқитган бўлса-да, аксарият қариндошларидан фарқли ўлароқ, у Ғарбда ўқимаган, яшамаган ва ишламаган, китоб муаллифининг сўзларига кўра, бу унинг кучли ва кучсиз томонларини белгилаб берган. Бир томондан, бир қатор ғарблашган қариндошларидан фарқли ўлароқ, у ўз ҳокимиятига эга бўлган одамларнинг менталитетининг соҳибидир, бошқа томондан, у Ғарб жамияти ва Ғарбнинг ички тузилишини билмаганлиги сабабли, улар ҳақида иттифоқчилари ва устуворликларини танлашига таъсир қилиши мумкин бўлган нотўғри тушунча ҳосил қилди.
Мақолада МБСнинг «Саудлиги» ва «ғарбийлашув»и ўртасидаги алоқаларига жиддий эътибор берилган. МБС Саудия Арабистонида ўсди, лекин шу билан бирга у ғарбийлашган биринчи авлодга тегишли бўлиб, у ҳатто уйда, масжидлар ва ниқоблардаги аёллар орасида, аммо Ғарбий компьютер ўйинларида ва Ғарбий ижтимоий тармоқларда ўсган. Гарчи у, амакиваччаларидан фарқли ўлароқ, ўша пайтда Ғарбда яшамаган бўлса ҳам, саудияликлардан ҳамма жойда нафратланиш бошланиб, дунёнинг ёвузлиги деб қабул қилиниши билан қўрқитган 11 сентябр хуружлари у учун жиддий жароҳат бўлди. Муаллифнинг сўзларига кўра, айнан шу унда оиласи ва мамлакатининг ривожланиши ва фаровонлигининг манбаи сифатида кўрадиган цивилизациялашган дунёда Саудия Арабистонига қарши деб аталадиган ҳар қандай нарсага қарши курашиш борасида кучли фанатик истакни шакллантирган. Дарвоқе, бунга қўшимча қилишни истардикки, бу адоват ҳақиқатан ҳам 11 сентябр билан боғлиқ бўлган киши - асли келиб чикиши Саудия Арабистони истеблишментидан бўлган, саудияликлар яхшилик манбаи деб, ўзи эса ёвузлик манбаи деб ишонган нарсага - Ғарбга асосланган дунё тузумига қарши курашда қурбон қилган Усама бен Ладеннинг шахсиятини ҳисобга олган ҳолда шахсий ўлчовга эга бўлган.
Аммо бу даврда Салмон оиласига чуқур шахсий зарбалар берилди - 2001 йилда унинг 46 ёшли тўнғич ўғли Фахд, бир йилдан сўнг эса 44 ёшли ўғли Ахмед вафот этди. Бу шароитларда кўплаб амакиваччалари ва ака-укаларидан фарқли ўлароқ, нафақат Ғарбда ўқимаган, балки ҳарбий хизматни ўтамаган ва катта компанияда ишламаган, лекин бошқа афзалликларга эга бўлган - отасининг ўнг қўлига айланган, пойтахт минтақаси губернаторига айланган ёш МБС отасининг ёнида пайдо бўлди.
Муаллифнинг ёзишича, ҳозирги пайтда МБС, унга яқин одамларнинг фикр-мулоҳазаларига кўра, нафақат ҳокимиятга бўлган аниқ истакни, балки у ва унинг отаси учун сулолавий шарт-шароитларнинг мавжуд эмаслигига қарамай, унинг йўлида турадиган ҳамма нарсага нисбатан муросасизликни намойиш этади. Ушбу маънода МБС бизнес-таржимаи ҳолидаги воқеа эътиборга лойиқ бўлиб, унга девлепорлик лойиҳаси учун ар-Риёз бизнесменларидан бирига тегишли бўлган ер ёқиб қолади, аммо ер эгаси уни сотишдан бош тортади. Кейин, муаллиф ёзганидек, МБС унга «ўқ-бола» лақабини олишига сабабчи бўлган иккита ўқ солинган конвертли таклифни юборди, фақат ушбу ишбилармоннинг шикояти билан отасининг тўғридан-тўғри аралашувигина унинг омон қолишига сабабчи бўлади.
Ва шундан кейин отаси ва унинг севимли ўғли учун ҳокимиятга йўл очиб берган воқеалар рўй беради - у 2011 йилда шаҳзода Султон, 2012 йилда эса шаҳзода Найеф вафот этди ва Салмонга тахтга чиқиш ҳуқуқини берди. Ва у кексайган йилларида деярли тахтга ўтириши биланоқ ҳокимиятни ўз ўғлига топширишни бошлайди.
Кейин таниқли воқеалар бошланади, масалан, якка ҳокимият йўлида МБС рақиблари деб ҳисобланиши мумкин оила аъзоларига қарши қатағонлар. Жамал Хашукджининг шафқатсиз қатл этилиши бутун дунёга шов-шув бўлди, аммо бизнинг доимий ўқувчиларимиз МБС уларда ўзининг ташқи ва ички сиёсатига таҳдид кўрган олимлар ва воизларининг оммавий ҳибсга олинишлари тўғрисида ҳам билишади.
Умуман олганда, ушбу китобнинг тақдимоти қизиқарли таассурот қолдиради, аммо унинг мақсади тўлиқ тушунарли эмас. Бир қарашда, МБСни фош қилишнинг яна бир уриниши каби кўринади, аммо Хашукджи билан бўлган воқеа фонида, аксинча, у ўзининг образини бироз ўзгартириб, уни аниқ ҳолдан ноаниқ ҳолга келтиришни мақсад қилганлиги ҳақида конспирологик шубҳа мавжуд. Чунки, бир томондан, муаллиф ўз қаҳрамонининг золимликка мойиллиги ҳақида аниқ ёзади, иккинчи томондан, унинг усуллари Саудия бойликларини бекорга нобуд қилаётган ҳукмрон оиласига мансуб исрофгарлар билан қуршаб олинган ҳолда, асосли кўринишда намойиш этади.
Нима бўлганда ҳам, таъкидлаш жоизки, соф диний жиҳатларни четга суриб қўйганда ҳам, МБС эълон қилган мақсадлар ва усуллар ички низо келтириб чиқаришга дастурлаштирилган. Ҳа, қисқа масофада соф диктаторлик усуллари билан мамлакат иқтисодиёти ва ижтимоий структурасини модернизация қилишга эришиш мумкин. Бироқ табиатан замонавий жамият ёки модерн жамияти ҳуқуқий давлат, фуқаролик жамияти, мухолифат – ҳаттоки Урдун, Қатар ва Кувайт каби араб монархияларида ҳам мавжуд белгиларсиз ўринга эга бўлиши мумкин эмас. Бу дастлаб МБС нинг ислоҳотчилик ташаббусларини қўллаб-қувватлаган, лекин кейинчалик уни алоҳида қадамлар учун, асосли равишда танқид қилган журналист Жамол Хашукджи Саудияни ҳаракат қилишга ундаган йўналишдир. Хашукджи учун бу нима билан якун топгани ҳаммага маълум.
МБСнинг барча ислоҳотчилик ташаббусларини шундай тақдир кутиб турмаганикан?
