Eтарлича чуқур билимларнинг этишмаслигидан ва дин асосларини яхши тушунмасликнинг аломатларидан бири умматнинг мавжудлиги ва унинг ўзига хослигига боғлиқ бўлган энг муҳим муаммоларни унутиб, турли хил аҳамиятсиз ва иккинчи даражали мавзуларга қизиқиш ҳисобланади.

Биз кўпинча дарахтлар ортидаги ўрмонни кўрмайдиган ва соқолларини калталаш ёки олиб ташлаш, узун шим кийиш ёки намоз пайтида кўрсаткич бармоқларини ҳаракатга келтириш ёки суратга олиш туфайли ёки бундай мавзулар тўғрисида узоқ ва қизғин баҳс-мунозараларга сабаб бўлган ва кўплаб сўзлар айтилган бошқа шу каби масалалар туфайли дунёни ағдар-тўнтар қиришга тайёр бўлганларни учратамиз.
Буларнинг барчаси Ғарб цивилизацияси бостириб келаётган, марксизм ва атеизм тарқалаётган, сионизм кучайиб бораётган бир пайтда, насронийлик ўзининг маккорона ҳийла-найрангларини қўллаётган ва унинг малайлари буюк Умматнинг танасида паразитлашган бир пайтда содир бўляпти. Осиё ва Африкадаги тарихий исломий давлатларга ўзларининг ноёблиги ва ўзига хослигини йўқ қилишга ва Исломий моҳиятини йўқка чиқаришга ҳаракат қилаётган насронийлар мазҳаблари ҳужум қилмоқда. Дунёнинг турли бурчакларидаги мусулмонлар таъқиб қилинмоқда ва Исломга даъват қилган солиҳлар азоб-уқубатларга дучор бўлмоқдалар.
Билим ёки моддий бойлик излаб Америкага ёки Европага кўчиб ўтганлар бу иккинчи даражали кураш мафкурасини ўзлари билан олиб келганларига ҳайрон бўламан.
Мен бу кескин тўқнашувнинг оқибатлари ҳақида тез-тез ўз кўзларим билан кўрганман ва ўз қулоқларим билан эшитганман. Мусулмонлар орасида ҳар доим ижтиҳод муаммоси бўлиб келган ва улар бўйича турли мазҳабларда бир-биридан фарқ қиладиган қоидалар мавжуд бўлган бундай иккинчи даражали масалаларда келишмовчилик бор ва одамлар бу масалада ҳали-бери келиша олмасалар керак.
Ушбу фаоллар биринчидан, ўзларининг саъй-ҳаракатларини мусулмон жамиятини сақлаш ва тўғри эътиқодни ривожлантиришга, уни фарзни бажаришга ундаш ва оғир гуноҳлардан узоқлаштиришга йўналтиришлари керак.
Агар хорижий давлатлардаги мусулмонлар ушбу учта вазифани бажарсалар: ўз эътиқодларини сақлаб қолсалар, мажбуриятларини бажарсалар ва катта гуноҳлардан узоқлашсалар, улар катта натижаларга эришадилар ва бизнинг умидларимизни бажардилар.
Бироқ, қанчалик ачинарли бўлмасин, иккинчи даражали масалаларни кўтариб, уларга мухлислик қилишни давом эттираётганлар орасида кўп одамлар ота-оналарни ҳурмат қилиш, ишларни иложи борича энг яхши тарзда бажариш, эр ва бола ҳуқуқларини ҳурмат қилиш, қўшниларнинг ҳуқуқлари каби ҳар бир мусулмоннинг бурчларига бепарво муносабатда бўлишларини биладиган одамлар бор. Улар анча узоқ кетиб қолган бўлиб, адоват ва жанжаллар бўронига ғарқ бўлишди, бу эса улар учун жарлик бўлиб, уларни адоват ва қарама-қаршиликка олиб келди.
Ушбу баҳс-мунозаралар тўғрисида ҳадисда шундай дейилган: "Ҳидоятда бўлган қавм ушбу ҳидоятларидан адашмайди, магарам, талашиб тортишсаларгина адашадилар" (Аҳмад, Абу Довуд ва Термизий). Бу ўтмишда ва ҳозирги замонда кўплаб олимлар бунга рухсат берилганлиги тўғрисида фатволар беришган ҳолда баъзи биродарларимнинг насронийлар ва яҳудийлар томонидан сўйилган гўштни истеъмол қилишни қаттиқ танқид қилганлар орасидан бўлган америкалик бир мусулмон ҳақида ҳикояларини эслатади. Ҳаммадан ҳам қаттиқ бақирганлардан бири, ўртоқларим айтгандек, унинг дастурхонида спиртли ичимликлар борлигига аҳамият бермаган, яъни ўзи ҳеч қандай мулоҳаза қилмасдан тақиқланган оловга ташланган пайтда, шубҳали саволга ўта танқидий муносабатда бўлган.
Бу каби, одам жиддий гуноҳларни қилиб, шубҳали масалалар ҳақида баҳслашга ҳолат каби қарама-қарши мисоллар буюк саҳоба Абдуллоҳ ибн Умардан чивиннинг қони ҳақида сўралганда ва ёшларнинг саййиди, пайғамбаримизнинг набираси шаҳид Ҳусайн ибн Али (розиаллоҳу анҳу) ўлдирилганидан кейин шунга ўхшаш бошқа саволлар берилганда келтирилган. 
Ҳазрат Ҳусайн розияллоҳу анҳу шаҳид бўлганларидан сўнг ироқлик бир киши Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан кийимга теккан чивин қони ҳақида (бу кийимда намоз ўқиса бўладими ёки йўқми деб) сўради. Ибн Умар розияллоҳу анҳумо: «Манавини қаранглар, чивиннинг қони ҳақида сўраяпти, ваҳоланки, булар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўғилларини қатл қилишган. Мен эса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Ҳасан билан Ҳусайн − менинг дунёдаги икки райҳонимдир», деганларини эшитганман», дедилар

Тақиқлашдаги ортиқча нарсалар

Бундай жоҳиллик ва динни етарлича тушунмасликнинг, шунингдек, шариат бўйича фундаментал билимларнинг йўқлиги яна бир белгиси доимий торайтириш, қийинлаштириш ва кераксиз тақиқлаш, тақиқланган нарсалар доирасини кенгайтиришга мойиллик ҳисобланади, ваҳоланки, ўтмишда буюк олимлар бундан огоҳлантирганлар: «Аллоҳга нисбатан ёлғон тўқиш учун тилларингиз васф қилган ёлғонни гапириб: «Бу ҳалол, бу ҳаром», деяверманглар. Албатта, Аллоҳга нисбатан ёлғон тўқувчилар нажот топмаслар!» (Наҳл, 116).
Ўтмишнинг олимлари улар ҳаром эканига амин бўлмаган нарсалар ҳақида ҳаромни эълон қилмаганлар, балки: "Биз буни номақбул деб биламиз" ёки "Биз буни қабул қилмаймиз" ёки бошқа шунга ўхшаш иборалар билан айтишган, аммо аниқ ҳаром ҳақида гапирмаганлар. Аммо ҳаддан ошишга мойил бўлганлар, худодан қўрқиши ва эҳтиёткорлиги ёки бошқа сабабларга кўра улар ҳақида ҳақиқатни факат Аллоҳ биладиган бошқа сабабларга кўра ҳеч қандай иккиланмасдан тақиқлашга шошилишади.
Агар фиқҳда улардан биттаси мумкин деб, бошқаси эса номақбул деб ҳисоблайдиган иккита фикр бўлса, улар иккинчи фикрни қабул қилишади; ва агар фикрлардан бири номақбул деб ҳисобланса, иккинчиси тақиқласа, унда улар тақиқлашга мойилдирлар. Агар фикрлардан бири енгиллаштириб, иккинчиси қийинлаштирса, улар қийинлаштиришни танлайдилар; улар ҳар доим ибн Умарнинг ҳаддан ташқари томонларига амал қиладилар ва ибн Аббоснинг енгилликларига рози бўлмайдилар. Кўпинча бу уларнинг енгиллаштириш берадиган бошқа далилларни билмасликлари туфайли рўй беради.
Бундай радикаллардан бири тик турган ҳолда сув ичаётган мусулмонни кўриб қолди. Унга кескин қичқириб: "Ўтир, ахир сен суннатга зид ва тақиқланган нарсани қиляпсан", деди. Бу одам сўзларни тушунмади ва ўтирмади. Кейин бизнинг қаҳрамонимиз унга деди: "Агар мусулмон бўлсанг, ичган нарсангни қусиб ташлашинг керак!" Мен унга юмшоқлик билан дедим: "Шовқин солиш ва қаттиқ қичқириқларга ҳожат йўқ, чунки бу савол мунозарали, бундай мунозарали саволларда танбеҳ беришга йўл қўйилмайди, йўл қўйилса ҳам, кескинлик ва қаттиққўлликсиз рухсат этилади". У жавоб берди: "Аммо ҳадисда тик турган ҳолда ичишнинг тақиқланиши тўғрисида аниқ айтилган «…Ким унутган бўлса, қусиб юборсин». Ушбу ҳадис саҳиҳ тўпламдан ўрин олган. Мен айтдим: "Бироқ, тик турган ҳолда ичишга рухсат берадиган ҳадислар янада ишончли ва тасдиқланган. Шу сабабли Бухорий уларни" Тик турган ҳолда ичиш ҳақидаги боб" деб номлаган, аммо буни тақиқлайдиган биронта ҳадис келтирмаган. Термизий ва бошқалар тик турган ҳолда ичимлик ичишга рухсат бериш ҳақида турли манбалардан ҳадисларни келтирганлар.
Шунингдек, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам умрларининг сўнгги йилларида тик туриб ичганлари ва Бухорий ва Муслим ҳадислари тўпламларида Ибн Аббосдан ривоят қилинганидек, ўзининг видолашув ҳажида ҳам шундай қилганликлари тасдиқланган. Шунингдек, улар Али розиллоҳу анҳу таҳорат қилиб бўлгач, ўрнидан туриб, қолган сувни ичганини ва шундан сўнг: "Одамлар тик турган ҳолда ичишни мақбул эмас деб ҳисоблайдилар, лекин Пайғамбаримиз ҳам мен қилган ишни қилганлар, яъни таҳоратдан қолган сувни мен каби тик туриб ичганлар " деганини айтганлар.
Шунингдек, Умар ҳам тик турган ҳода сув ичганлиги тасдиқланади. «Ал Муатта» китобида айтилишича, Умар, Усмон ва Али тик турган ҳолда ичганлар, Саъд ва Ойиша бунда ҳеч қандай ёмонлик кўрмаганлар ва кўплаб саҳобаларнинг болалари бунга рухсат берган.
Буларнинг барчаси ҳақида Ал-Ҳофиз «Ал-Фатх» китобида ёзган, сўнгра бу масалада кўплаб олимларнинг фикрларини келтирган ва рухсат бериш ҳақидаги ҳадислар тақиқлаш ҳақидаги ҳадислардан ишончлироқ ва тасдиқланган экани ҳақида хулоса чиқарган, қисман шу сабаблики, тақиқлаш ва рухсат бериш бир хил манбаларда келтирилган.
Айрим олимларниг айтишича: «Рухсат бериш ҳақидаги ҳадислар тақиқлаш ҳақидаги ҳадисларни бекор қилади, чунки улар кейинроқ пайдо бўлган ва рошид халифаларнинг ҳаракатлари билан тасдиқланган».
Айрим олимлар тақиқнинг мақсадини янада муносиб ва ахлоқий нарсаларга чорлаш деб изоҳлаганлар.
Муҳими, бу далилларнинг барчасидан сўнг, ушбу ҳаракатни танқид қилишнинг, айниқса кескин танқид қилишнинг мумкин эмаслигидир.
Шунга ўхшаб, оилада ва жамиятда муаммолар келтириб чиқарганига қарамай, диндор ёшлар орасида кенг тарқалган шимларни калталашни келтириш мумкин. Улар узунлиги тўпиққа етмайдиган шим кийиш тақиқланган деб таъкидлайди ва бу ҳақида саҳиҳ ҳадис келтиради: «Изорнинг тўпиқдан пастки қисми дўзахдадир», тўпиқдан пастга тушиб турадиган шим киядиган ва кийимини узун қилиб юрадиганларни қаттиқ  огоҳлантириш ҳақида гапириладиган бошқа ҳадисларни ҳам келтирадилар. Бироқ бу ҳадислар бошқа ҳадислар билан чегаралади ва бу огоҳлантириш фақат бу ишни мода ортидан қувадиганлар ва мақтаниш учун қиладиганларга нисбатан амал қилади. Ахир Аллоҳ ҳар қандай калондимоғ ва ўзига бино қўйганларни хуш кўрмайди. Саҳиҳ тўпламда ибн Умардан келтирилган ҳадисда айтиладики: «Изорини кибр билан судраб юрган бандага Аллоҳ таоло қиёмат куни қарамайди», бошқа бир ҳадисда айтилишича: Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Кийимини такаббурлик билан судраб юрган кишига Аллоҳ таоло қарамайди».
Абу Бакр розияллоҳу анҳу: «Ё Расулуллоҳ, изоримнинг бир томони осилиб қолади, сезиб қолганимда кўтариб оламан, нима қилай?», деб сўрадилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Сиз кибрланиб шундай қиладиган кишилардан эмассиз». Ан-Нававий ва бошқалар ҳам бунга мойил фикр билдирганлар.

Тушунчалардаги чалкашликлар

Исломнинг моҳиятини ноаниқ тушуниш, шариат асослари ва унинг мақсадларидан хабардор эмаслик ёшлар онгида кўплаб исломий тушунчаларни чалкаштиришга, уларни нотўғри маънода англашга олиб келди. Ушбу тушунчалар орасида жуда аниқ ва белгилаш керак бўлган жуда муҳим тушунчалар мавжуд, чунки улар бошқалар ҳақида ҳукмлар ва улар билан боғлиқликни аниқлаш, масалан, иймон, ислом, куфр ва ширк, мунофиқлик ва жоҳиллик ва шу каби тушунчалар билан боғлиқ.
Шундай одамлар гуруҳлари мавжудки, улар тилни мукаммал ўзлаштирмасдан, унинг сирларини билмасдан, бу тушунчаларда ҳақиқат ва хаёлотни аралаштириб юборадилар. Улар чалкашиб кетиб, мувозанатни кўрмайдилар. Улар мутлақ иймон билан иймон мутлақлигини, Ислом ва мукаммал Исломни, жамоатдан чиқарадиган ҳаддан ташқари ширк ва итоатсизлик асосидаги кичкина ширк, эътиқоддаги мунофиқлик ва хатти-ҳаракатлардаги иккиюзламачилини фарқламайдилар ва маданиятдаги жоҳиллик ва эътиқоддаги жоҳилликни бир хил деб билишади.
Шу сабабли, ноаниқлик катта бахтсизликларга олиб келмаслиги учун китобимизнинг ушбу қисмини "Куфрда айбловлар" мавзусида бериб, ушбу тушунчаларнинг баъзиларига ойдинлик киритиш керак.
Одатда, иймон ҳақида гап кетганда, бу иймонни юрак билан бирлаштириш, тил билан тан олиш ва тананинг хатти-ҳаракатлари билан боғлангандаги мукаммал иймонни англатади. Бу Аллоҳнинг: «Албатта, Аллоҳ зикр қилинса, қалблари титрагувчи, оятлари тиловат этилса, иймонларини зиёда қилгувчи ва Роббиларига таваккул қилгувчиларгина мўминлардир» (Анфол, 2) сўзларида, «Батаҳқиқ, мўминлар нажот топдилар, Улар намозларида хушуъ қилувчилардир» (Мўминун, 1-2) сўзларида, «Албатта, ҳақиқий мўминлар Аллоҳга ва Унинг Расулига иймон келтирган, сўнгра шубҳа қилмаган ва Аллоҳнинг йўлидан моллари ва жонлари ила жиҳод қилганлардир. Ана ўшалар, ўшаларгина (иймонида) содиқлардир» (Ҳужурот, 15) сўзларида ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: «Ким Аллоҳга ва охират кунига имон келтирган бўлса, силаи раҳм қилсин» (Бухорий ва Муслим ривояти), деган сўзларида айтилган иймондир.
Иймон мукаммаллиги Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Сизлардан бирортангиз ўзи яхши кўрган нарсани биродарига раво кўрмагунча, ҳақиқий комил мўмин бўла олмайди» сўзларида, шунингдек, «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Зинокор зино қилаётганида мўмин бўлмас, ароқхўр ароқ ичаётганида мўмин бўлмас, ўғри ўғрилик қилаётганида мўмин бўлмас, талончи молни тортиб олаётганда, одамлар унга кўзларини тикиб, қараб қолганларида мўмин бўлмас», дедилар» (Бухорий, Муслим) деган сўзларида инкор қилинади.
Бу ерда инкор қилиш иймоннинг мукаммаллигига ишора қилади, масалан, биз "Ўз хотинини рашк қилмаган эркак эркак эмас" ёки "Ўз билимларидан фойдаланмайдиган олим олим эмас" деб айтгандаги каби иймоннинг асосига эмас. Бу ерда инкор қилиш эркак жинси эмас, жасоратнинг мукамаллигини ва билимлар мавжудлиги эмас, балки билимнинг мукаммаллигини англатади. Ҳадисда мукаммал иймон ҳақида айтиладики: «Иймоннинг етмиш нечта ёки олтмиш нечта (шўъба) бўлаги бордир. Ҳаё ҳам ўша иймон бўлакларидан биридир». Бу мавзуда имом Абу Бакр ал-Байхақий «Иймон тармоқлари рўйхати»  китобини ёзган. Бу тармоқлар (шўъбалар) – дарахт асосининг, яъни эътиқоднинг давоми, шунингдек, ибодат, жамоат муносабатлари, ахлоқ ва маданиятнинг меваларини беради. Агар кимдир умуман ҳеч қандай асосга эга бўлмаса, унда унинг иймони мутлақо рад қилинади, баъзи бир «шўъба»лари бўлмаган, лекин иймон асосига эга бўлган киши эса, фақат унинг иймони мутлақлиги инкор қилинади, чунки у уларга эгалик қилмайди. Аммо у ҳақида иймонсиз деб бўлмайди.
Иймоннинг асоси ҳақида Жаброил ҳадисида айтилган: «Аллоҳга, Унинг фаришталарига, китобларига, пайғамбарларига ва охират кунига иймон келтирмоғинг, яхшию ёмон қадарга иймон келтирмоғинг».
Ҳофиз ибн Ҳожар «Ал-Фатх» китобида айтишича, ўтмишдаги олимлар (салафлар) айтганки: «Иймон - бу қалб билан ишониш, тил билан айтиш ва арконларни бажаришдир. Бу билан улар амаллар иймон мукамаллигининг шарти эканлигини кўзда тутганлар. Бу ердан улар иймон кучайиши ва пасайиши мумкин деган хулосага келишди. Муржийларнинг таъкидлашича, иймон фақат ишониш ва талаффуз этишдир. Қарамийларнинг таъкидлашича, бу фақат талаффуз этиш, муътазилийлар буни ҳаракат, ишонтириш ва талаффуз этиш деб таъкидлашади. Улар ўтмиш олимларидан шу билан фарқланадики, ҳаракатни иймоннинг асослилиги учун шарт қилишган, ўтмиш олимлари (солиҳ салафлар) эса уни иймон мукаммаллигининг шарти деб билишган». Ҳофиз қўшимча қилади: «Буларнинг барчаси Аллоҳ таолонинг нуқтаи назаридан кўзда тутилади, аммо бизларга нисбатан иймон фақат тан олишдир. Исломни тан олган киши ҳаёти давомида барча нарсаларга бўйсунади ва кофир деб ҳисобланмайди, агар бу нарсага мушриклар сингари куфрини кўрсатадиган нарсани қўшмаса. Агар бирон-бир исталмаган ҳаракат куфрни хиёнат деб билмаса, унда сиз уни тан олиш нуқтаи назаридан мўмин деб аташ мумкин, шунингдек мукаммаллик нуқтаи назаридан унинг иймонини инкор қилиш ва уни кофирнинг қилмишини қилган маънода кофир деб аташ мумкин».
Бирор кишини Исломни қабул қилган деб ҳисоблаш учун унинг иккита калимани айтиши кифоя қилади. Улар Исломга кириш эшигидир. Кофир намоз ўқишни, закот беришни ва бошқа хизматларни қилишни бошлашдан олдин уларни айтади ва Исломни қабул қилади, чунки улар фақат мусулмонлардан қабул қилинади. Бу мажбуриятларни тан олишнинг ўзи кифоя, гарчи у уларни бажармаган бўлса ҳам, ва бу гувоҳлик ҳадиcда айтилганидек, инсон ҳаётини ва унинг мол-мулкини ҳимоя қилади: «Кимки Аллоҳдан ўзга ҳақ илоҳ йўқ, деб, Аллоҳдан ўзга ибодат қилинаётган нарсаларга кофир бўлса, моли ва жони ҳаромдир. Ҳисоб(-китоби) эса Аллоҳга (ҳавола)» (Муслим).
Исломнинг асосий арконларини ислом деб аташ мумкин. Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ислом беш нарсага бино қилингандир: «Лаа илааҳа иллаллоҳу Муҳаммадур Расулуллоҳ», деб шаҳодат келтириш, намозни тўкис адо этиш, закот бериш, ҳаж қилиш ва Рамазон рўзасини тутиш», дедилар». Бухорий, Муслим, Термизий ва Насаийлар.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Жаброил  алайҳиссалом билан машҳур ҳадисда айтилганидек, ислом деб атаганлар, “Эй Муҳаммад, менга ислом тўғрисида маълумот беринг”. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ислом — Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ экани ва Муҳаммад Аллоҳнинг Расули эканига гувоҳлик беришинг, намоз ўқишинг, закот беришинг, рамазон (ойи рўзаси)ни тутишинг ва агар йўл харажатига қодир бўлсанг Каъбани ҳаж қилишингдир”, — дедилар.
Бу икки ҳадис, гарчи уларнинг бири иккинчисини қамраб олсада, амалиётда бир-биридан ажратиб бўлмасада, иймонсиз ислом ва исломсиз иймон бўлиши мумкин бўлмасада, иймон ва ислом тушунчаси ўртасидаги фарқни кўрсатади. Иймон қалб билан боғлиқ, ислом эса – инсон хатти-ҳаракатлари ва танаси билан, бу ҳақида ҳадисда ҳам айтилган: "Ислом - ташқи кўриниш, иймон эса қалбдадир". Имом Аҳмад ва Баззор ривояти. Буни Ҳужурот сурасининг 14-ояти ҳам кўрсатади: Аъробийлар, иймон келтирдик, дедилар. Сен: «Иймон келтирганингиз йўқ, лекин бўйинсундик денглар, ҳали иймон қалбларингизга киргани йўқ ва агар Аллоҳга ва Унинг Расулига итоат қилсангиз, амалларингиздан ҳеч нарса камимас. Албатта, Аллоҳ кечирувчи ва раҳмли зотдир», деб айт.
«Ислом» атамаси, шунингдек, мукаммал исломни белгилаш учун ҳам фойдаланилади, масалан, мана бу ҳадисда: "Ислом - Аллоҳга қалбинг таслим бўлмоғи ҳамда мусулмонлар қўлу тилингдан саломат қолмоғидир" ёки бу ҳадисда: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Комил мусулмон қўли ва тилидан мусулмонлар омонликда бўлган зотдир”, – дедилар.
 «Мусулмон мусулмонлар унинг тилидан ва қўлидан саломат бўлган одамдир», қуйидаги ҳадисда: «Сизлардан бирортангиз то, ўзи учун яхши кўрган нарсани, биродари учун ҳам раво кўрмагунча мўмин бўла олмайди», ва бошқа кўплаб ҳадисларда.
«Куфр» тушунчаси остида шариатда Аллоҳ мавжудлигини ва қуйидаги сўзларда айтилган аҳийсини инкор қилиш ва ёлғон деб ҳисоблаш тушунилади: «Ким Аллоҳга, Унинг фаришталарига, китобларига, Пайғамбарларига ва охират кунига куфр келтирса, батаҳқиқ, қаттиқ адашган бўладир» (Нисо, 136), шунингдек, исломдан воз кечиш ва иймондан чиқиш кўзда тутилиши мумкин: «Ким иймонни инкор қилса, унинг амали бехуда кетадир ва охиратда у зиён кўрувчилардан бўладир» (Моида, 5), «Сиздан кимки диндан қайтиб, кофир ҳолида ўлиб кетса, ана ўшалар бу дунёю охиратда амали ҳабата бўлганлардир. Ана ўшалар дўзах эгаларидир. Улар унда абадий қолгувчилардир» (Бақара, 217).
Шунингдек, «куфр» сўзи билан Аллоҳ ва унинг пайғамбарлари мавжудлигини инкор қилиш ёки ёлғон деб аташ билан боғлиқ айрим гуноҳлар белгиланади.
Буюк олим Ибн Ал-Қайюм: Мадаридж ас-Саликин китобида айтишича: «Куфр икки хил турда бўлади – катта куфр ва кичик куфр. Катта куфр абадий жаҳаннам оловида бўлишга олиб келади, кичик куфр эса огоҳлантириш беради, лекин қуйидаги ҳадисларда айтилганидек, қаттиқ жазони кўзда тутмайди: "Икки иллат бор, шулар сабабли одамлар куфрга ботурлар: насабга тил узатиш ҳамда ўликка соч юлиб йиғлаш", "Ким коҳин (фолбин)га бориб, уни тасдиқласа, Муҳаммадга нозил қилинган нарсага кофир бўлибди". Яна бир ривоятда "Муҳаммадга нозил қилинган нарсадан барий бўпти (чиқибди)", "Ким аёлига орқасидан яқинлик қилса, Муҳаммадга нозил бўлган нарсадан барий бўпти (чиқибди)", "Мен (вафот этган)дан сўнг бир-бирингизнинг бўйнига қилич солувчи кофирлар бўлиб кетманглар". Ибн Аббос ва бошқа саҳобалар Аллоҳнинг сўзларини шарҳлашича: «Ким Аллоҳ нозил қилган нарса ила ҳукм юритмаса, ўшалар кофирлардир» (Моида, 44). Ибн Аббос айтадики: «Бу исломдан чиқарадиган куфр эмас, лекин бу ишни қилган киши ўзини куфр билан булғайди, гарчи Аллоҳга ва Қиёмат кунига ишонмайдиганлар билан бир қаторда турмаса ҳам». Шунга ўхшаш фикрни Таус ва Ота ҳам айтган: «Бу куфрсиз куфр ва тақвосизликсиз тақвосизлик ва ахлоқсизликсиз ахлоқсизлик». Олимлар орасида бу оят Аллоҳга куфр қилиш туфайли Аллоҳ нозил қилган нарсалар бўйича мулоҳаза қилмайдиганларни назарда тутади деганлар ҳам бор. Акром шундай ҳисоблаган ва бу фикрни кўпчилик қўллаган.
Бу оятни шундай талқин қилганлар борки, гўёки у фақат Аллоҳнинг қонунларига биноан суддан бутунлай воз кечганларга тааллуқлидир, аммо шуни айтиш керакки, "Аллоҳ томонидан ваҳий қилинган нарса" Аллоҳ Таолонинг қонунлари тўплами ҳам, унинг бир қисми ҳам бўлиши мумкин. Бу фикр Абдулазиз ал-Кинаний томонидан айтилган.
Баъзилар ушбу оятни шундай талқин қилдиларки, Аллоҳнинг қонунларини била туриб бузиб кўрсатган ва нималар қилаётганини била туриб ўзларича ҳукм чиқарадиган одамларни англатади. Ал-Бағавий ва бошқа олимлар шундай деб ўйлашган.
Бошқалар оятда яҳудийлар ва насронийлар назарда тутилган деб ишонишган - Қатада ва Ад-Даххак шундай ҳисоблаган, аммо бу ҳақиқатга ўхшамайди.
Яна бир қанча олимлар оятда кўрсатилган бу иш Исломдан чиқаради, деб ишонишган.
Ибн ал-Қайюм айтади: «Ҳақиқат шундаки, «Аллоҳ нозил қилган нарса билан ҳукм қилмаслик» ибораси катта куфрни ҳам, кичик куфрни ҳам ўз ичига олиши мумкин - ким ҳукм қилаётганига қараб. Агар ҳукм қилувчи бу ҳолатда Аллоҳнинг қонунларига мувофиқ ҳукм қилиш кераклигига амин бўлса, лекин уни рад этса, итоатсизлик ва гуноҳ қилса ва бунинг учун жазога лойиқ эканлигини тан олса, бу кичик куфрдир. Агар у Аллоҳ буюрган нарсани билган ҳолда бу шарт эмаслигига амин бўлса - демак бу катта куфрдир. Агар у Аллоҳнинг қонунларини билмаса ва хато қилиб гуноҳ қилса, унга нисбатан адашганлар ҳолати қўлланилади ”.
Бу дегани, барча итоатсизлик кичик куфрнинг бир шакли ва бу миннатдорликнинг , яъни итоаткорлик ва бўйсунишнинг аксидир. Ҳар бир амал бу ёки миннатдорлик, ёки куфр, ёки у ҳам эмас, бу ҳам эмас. Аллоҳ билгувчидир!
Ширк ҳам, Аллоҳ билан бирга ёки ундан ташқари бошқа худоларга мурожаат қилиш каби буюк бўлиши мумкин, Аллоҳ Таоло айтадики: «Албатта, Аллоҳ Ўзига ширк келтирилишини кечирмас. Ундан бошқа гуноҳни, кимни хоҳласа, кечирур» (Нисо, 48).
Ширк кичик ҳам бўлиши мумкин, ҳадисда айтиладики: "Ким Аллоҳдан бошқанинг номи билан қасам ичса, кофир ёки мушрик бўлади". (Тирмизий) ёки: Имом Аҳмад Уқба ибн Омир розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким тумор тақса, батаҳқиқ ширк келтирибди”, деганлар.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтганларидек: “Дам солиш, тумор, кўзмунчоқ тақиш ва сеҳр ширкдир”.
Мунофиқлик ҳам катта бўлиши мумкин, иймондаги мунофиқлик ва қайсидир мақсадларда иймонни намоён этиш каби. Бу ҳақида Бақара сурасининг бошида айтилган: «Ва Одамлардан, Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирдик, дейдиганлари бор. Ҳолбуки, улар мўмин эмаслар. Улар Аллоҳни ва иймон келтирганларни алдамоқчи бўладилар. Ва ҳолбуки, сезмасдан ўзларини алдайдилар» (Бақара, 8-9).
«Улар иймон келтирганларни учратсалар, иймон келтирдик, дейдилар, шайтонлари билан ҳоли қолганда эса, биз сизлар биланмиз, фақат истеҳзо қиляпмиз холос, дейдилар» (Бақара, 14). Бу ҳақида Мунофиқ сурасининг бошида ва бошқа сураларда ҳам айтилади. Бундай мунофиқлик учун Аллоҳ қаттиқ жазо тайинлаб қўйган: «Албатта, мунофиқлар дўзахнинг энг остки қаватидадирлар ва ҳаргиз уларга бир ёрдамчини топа олмассан» (Нисо, 145).
Кичик мунофиқлик ҳам мавжуд, яъни амаллардаги мунофиқлик, шу маънодаги, мусулмон мунофиқлик хислатларига эга, лекин Аллоҳга, унинг Расулига, Қиёмат кунига ишонади. Бу ҳақида қуйидаги ҳадисларда айтилади: “Мунофиқнинг учта аломати бор. Сўзласа, ёлғон гапиради, ваъда берса, хилоф қилади ва омонат қўйилса, хиёнат қилади”, деганлар” (Имом Бухорий ва Муслим ривоятлари).
Яна бир ҳадис: Имом Бухорий Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳумодан ривоят қилади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: «Тўрт хусусият борки, улар кимда бўлса, ҳақиқий мунофиқ бўлибди: гапирса ёлғон гапирадиган; ваъда берса хилоф қиладиган; аҳдлашса хиёнат қиладиган; довлашса фожирлик қиладиган киши. Кимда бу хислатлардан бири бўлса, то уни ташламагунича унда мунофиқликнинг бир хислати бўлади».
(Салафи солиҳлар ва улуғ олимларнинг нифоқ ҳақидаги сўзларини эшитиб, қалбларидаги қўрқув яна зиёдалашади. Масалан, Ибн Абу Мулайка раҳимаҳуллоҳ шундай деганлар: “Мен Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шунча-шунча саҳобаларини топдим. Уларнинг ҳар бирлари ўз нафслари учун нифоқдан қаттиқ қўрқиб яшаб ўтдилар”).

Шайх Юсуф Қарозовий
«Исломий тафаккур: иймонсизлик ва экстремизм ўртасида» китобидан
Абу Муслим таржимаси