«Шўрократия» ислом демократияси сифатида

Пайшанба, Дек 28 2023
Муаллиф Абу Муслим

Ўтган аср бошларида баъзи исломий мамлакатларда парламентлар пайдо бўлгач, тез орада улар халқнинг давлат бошқарувида эркин иштирок этиш воситаси бўлиш ўрнига, чет эл кучларининг манипуляция қуролига айлангани маълум бўлди. Натижада, Усмоний империясининг муваффақиятсиз маслаҳат органларидан бошлаб, бу ёмон тажрибалар демократик жараёнга ишончсизлик уруғини сепди. Энди, Яқин Шарқ ва Шимолий Африканинг бир қанча мамлакатларида амалга оширилаётган ҳуқуқий ислоҳотлар нуқтаи назаридан, демократия мусулмонларга маданий ўзлаштириш сифатида эмас, балки "...ўз исломий меросига сингиб кетган ғоялар ва идеаллар асосида" келиши жуда муҳим. (Содиқ Жавод Сулаймон, "Исломда Шўро тамойили").

Кириш

Айни пайтда биз шўро ғоясини қайта кўриб чиқишимиз керак, чунки у демократлаштириш сиёсатининг асосий нуқтаси бўлган ислом конституциявийлигининг ўзига хослик инқирозини енгишнинг реал қобилияти туфайли муҳим аҳамиятга эга. Ғарб дунёсида инсоният жамиятининг бу қисмидаги демократия танқислиги қайсидир маънода ислом туфайли, демократик қадриятларга маълум бир ўзига хос қаршилик туфайли, деган фикр ҳукмрон.
Демак, савол туғилади: ҳақиқатдан ҳам Ислом демократия билан мос келмайдими? Агар бундай бўлмаса, исломий демократия қандай ва ким томонидан амалга оширилиши мумкин? Ушбу мақоланинг мақсади Ислом нафақат Яқин Шарқда демократлаштиришни ривожлантиришга қодирлигини, балки демократик моделга мос келадиган муҳим тушунчаларни ифодалашини кўрсатишдир. Улардан бири исломий маслаҳат тамойили - шўродир.
Шўро ўзи нима? Шўхро исломда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларидан бери мавжуд бўлган маслаҳат тамойили бўлиб, бунга Қуръон ва суннат гувоҳлик беради. Тизимли ташкил этиш йўқлигига қарамай, дастлабеи тўртта халифалар фаолиятида шўро тамойилига қатъий риоя қилинган ва қарор қабул қилиш жараёнида асосий элемент бўлган.
Қоидага кўра, бу жараён халифанинг иштирокида маслаҳат органи (мажлис аш-Шўро) мажлисида давлат ҳокимияти масалаларини эркин ва оммавий муҳокама қилишдан иборат эди. Шундан сўнг халифа бутун уммат учун мажбурий бўлган якуний қарорни қабул қиларди. Бироқ умавийлар даврида шўро институти аста-секин ўзгариб борди, унинг фаолияти мақсадли равишда бузиб кўрсатилди. Қисман бу давр шошилинч ҳарбий қарорлар қабул қилишни талаб қиладиган янги истилолар даври бўлганлиги сабабли шўронинг вазифалари фақат маъмурий масалалар билан чегараланиб, халифа ва унинг атрофидагилар ўртасидаги норасмий учрашувларда муҳокама қилиниб, халифа ҳокимиятини сақлаб қолишга қаратилган эди.
Шу билан бирга, сиёсий институтлар фаолиятида ушбу тамойилдан фойдаланиш ва уни доимий равишда эслатиб туриш ҳукмрон клан учун бузуқ ва шубҳали сиёсий қадамларни қонунийлаштириш, уларни исломий қадриятларга риоя қилиш орқали оқлаш имконини берди.
Шўронинг тўртта устуни Олимлар Шўронинг тўртта асосий тамойилини, шўро арконларини ажратиб кўрсатади.

1. Мажбурийлик. Маслаҳат тамойили исломдан олдинги даврларда мавжуд бўлганига қарамай, Қуръон ва Пайғамбаримиз ҳадиси шарифларда шўро тамойили мусулмонлар онгига ҳам назарий жиҳатдан, ҳам уни иймон амаллари билан боғлаб, амалий жиҳатдан – уни кенг қўллаган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мисоллари орқали сингдирилган. Шўро тамойили Қуръонда икки оятда аниқ қайд қилинган: «…улар билан ишда машварат қил. Қачонки азму қарор қилсанг, Аллоҳга таваккул қил. Албатта, Аллоҳ таваккул қилувчиларни севадир» (Оли Имрон, 159), «ва Роббларига ижобат қилган, намозни тўкис адо этган, ишлари ўзаро машварат ила бўлган ва уларга ризқ қилиб берган нарсаларимиздан инфоқ қиладиганлар...» (Шууро,38). Биринчисида маслаҳат олмоқ буйруғи феълнинг буйруқ майли - шувар билан ифодаланган. Усулул фиқҳга кўра, буйруқ майли вожиб (мажбурий) ёки ҳаром бўлган (тақиқланган) амалларни ифодалайди. Қолаверса, пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадислари шўро тамойилига амал қилиш иймон амали эканлигини тасдиқлайди.

2. Шўронинг мажбурий нормаси "нафақат маросим тартибида, балки қарор қабул қилишда жиддий ва самарали иштирок этиш" деган маънони англатади (Osman F., Islām in a Modern State: Democracy and the Concept of Shura). Буни кўплаб мисоллар билан исботлаш мумкин. Жумладан, Уҳуд жангида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинадан ташқарида Қурайшга қарши жанг қилиш керакми, деган масалада саҳобалари билан маслаҳатлашган. Унинг фикри кўпчилик саҳобаларнинг фикридан фарқли бўлишига қарамай, уларнинг маслаҳатига амал қилиб, душманни шаҳар ташқарисида кутиб олди – бу қарор нотўғри бўлиб чиқди ва Мадина жамоасининг мағлубиятига сабаб бўлди. Пайғамбаримиз суннатлари ҳам шўронинг фарзлигини тасдиқлайди. Бунга Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳудан келган ҳадис далил бўлиб, у Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг маслаҳациз қарор қабул қилишдан қатъиян огоҳлантирганликларини билдиради. Али розияллоҳу анҳу бирор масалада Исломда тегишли қонун бўлмаса, нима қилиш керак, деб сўраганларида, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Олимлар ва мўминлардан сўранглар, маслаҳатлашмасдан алоҳида қарор қилманглар", дедилар.

3. Кенгашга (шўрога) аъзолик. Суннатда бу масала бўйича аниқ кўрсатмалар мавжуд эмас. Агар баъзи уламолар Пайғамбар алайҳиссалом ансорлар ва муҳожирлар орасидан шахсан ўзлари тайинлаган сайланган бир орган билан маслаҳатлашган десалар, бошқалари доимий кенгаш бўлмаган ва унинг таркиби вазият ва масаланинг моҳиятига қараб ўзгарганини кўрсатиб, унинг иштирокчилари "Аҳли Шўро", яъни "кенгаш аҳли" деб аталган, деб ҳисоблашади.

4. Кўпчилик қоидаси. Халифа Умар айтади: "Агар халифалар олти киши билан маслаҳатлашиб, улар икки ва тўрт кишилик гуруҳларга бўлинган бўлсалар, уларнинг маслаҳатига амал қилганлар" (Mutawalli, A. H., Azmat el-Fikr el-Siyasī al-Islāmī fi el-ʻAṣr el-Ḥadīṯ). Ҳадисда халифа Умарнинг маслаҳатчилари ихтилоф қилганда қандай иш тутгани ҳақида очиқ-ойдин айтилган. Аммо бу фикрни бошқа кўплаб ҳадислар тасдиқлаган бўлса-да, якдил фикр қарор қабул қилишнинг ягона йўли бўладими, бу ҳалигача очиқ савол.
Умуман олганда, шўро фаолияти фақат қонун матнларида ёритилмаган масалаларга тааллуқли бўлиши керак. Агар матн сўзсиз юридик кучга ега бўлса ва аниқ кўрсатма ёки тақиқни ўз ичига олган бўлса, унда шўро принципи қўлланилмайди. Аммо матнда маълум шартларга ҳаволалар бўлса, шу шартлар бажарилса, шўро тамойили амал қилади.

Шўрократия: Ислом демократияси ғояси сари

Исломий манбалар ва Қуръон тафсирлари тўпламига мурожаат қиладиган бўлсак, ислоҳотчи деб аталувчилар ҳам, консерваторлар ҳам шўро институти асос бўлган иккита асосий постулатни тан олганга ўхшайди: шўро мажбурий муассаса; шўронинг қонун чиқарувчи ваколатлари доираси ислом давлатининг олий қонуни бўлган ислом ҳуқуқи доирасидадир.
Бу иккала муҳим постулатнинг ҳам "ислоҳотчилар"нинг сўзсиз ва бир овоздан қўллаб-қувватланишини замонавий олимлар, масалан, Ғарб мамлакатларидаги демократияни "маҳаллий шўро тамойили" бир хил деб қараган шўърони эса "ислом демократияси ва мусулмонларнинг масъулияти" деб атаган Шайх Ғаззолий ва Шайх Имарнинг баёнотларини исботлайди.
Қуръон маслаҳат ва қарор қабул қилишнинг ўзига хос усулларини белгиламайди ва уларнинг муайян жиҳатларини айтиб ўтмаган. Бинобарин, олимлар тахминлар қилиш ва маълум бир вақт ва жойга мос келадиган оптимал ечимларни излаш бўйича катта имкониятга эга. Шу нуқтаи назардан, қарорлари мажбурий бўлмаган мустақил орган сифатида шўрога пассив рол юклайдиган "консерваторлар"дан фарқли ўлароқ, замонавий олим-ислоҳотчилар юқорида айтиб ўтилган иккита асосий постулатдан ташқарига чиқиб, шўро тамойилини яна учта қоида билан тўлдирадилар.
Биринчидан, шўро тамойили императив нормадир. Иккинчидан, шўро жамиятнинг бир бўлаги эмас, балки бутун жамиятни ифодалайди, шунинг учун ҳам аёллар ва бошқа диний жамоаларни ўз ичига олиши керак. Учинчидан, шўро кўпчиликлик тамойилига амал қилади, чунки маълумки, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ва солиҳ халифалар ҳаётларида кўпчиликнинг фикри асосида қарорлар қабул қилинган (ас-савад ал-азам).
Усмон таъкидлаганидек, агар қарор мутлақ кўпчилик томонидан қабул қилинса, хато қилиш хавфи бир киши ёки озчилик томонидан қабул қилинганидан кўра камроқ бўлади, буни ишончли тасдиқловчи ҳадис: "Уммат хатога рози бўлмайди" деб таъкидлайди. Шайх Имара исломий демократлаштириш жараёни ғоясини ичкаридан мустаҳкамлаб, шўрони халқ етакчиларни сайлайдиган, уларни назорат қиладиган ва мажбуриятларидан озод қиладиган тизим деб атайди. Бошқарув шаклига келсак, у вакиллик демократиясига устунлик беради, чунки "умматнинг ўзи ҳокимият манбаи, (чунки - Муаллиф) у ўз вакилларини ва Ислом давлатининг ҳукмдорини танлайди".
Ғаззолий ҳам худди шундай фикрни билдиради: "Исломий бошқарув тузуми Ҳақ таоло томонидан нозил қилингани ва Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам умматнинг насиҳатларини ҳурмат қилишга мажбур бўлганини ҳисобга олсак, гарчи унинг фикрларига зид бўлса ҳам, ҳукмдор ўзининг якуний қарорини кенгаш (шўро) фикри билан мувофиқлаштиришга мажбурдир. Бундан келиб чиқадики, муҳокама қилиш тартиби фақат Қуръонда ҳам, суннатда ҳам аниқ кўрсатмалар мавжуд бўлмаган масалаларга нисбатан қўлланилади. Шу билан бирга, шўро ҳаромга рухсат берувчи ва рухсат этилган нарсани тақиқловчи қонунлар қабул қила олмайди".
Халифалик масаласига келсак, Абдулқодир Ауда (Abd al-Qādir Auda) шўролик тамойили исломда марказий тамойиллардан бири бўлиб, ҳукмдорлар учун ҳам, тобелар учун ҳам фарз эканлигини ва агар ҳукмдор бу тамойилга амал қилмаса, у ишдан четлатилиши мумкинлигини аниқ тан олади. Бундан келиб чиқадики, шўро халқнинг ўз кучидир, чунки шўро халқ номидан гапиради ва унинг иродасини ифодалайди. Ҳукмдорлар "Шўро тавсияларини амалга оширишга ва буни халқ вакиллари томонидан маъқулланган тартибда бажаришга" интилади.
Шўро тамойили конституциявий мустаҳкамланган мамлакатларда бу ғояларнинг ҳеч бири ўз татбиқини топмаган бўлса ажаб эмас. Бу борада Баҳрайн нима қилиш керак эмаслигининг яққол мисолидир. Баҳрайн конституциявий тажрибасининг муваффақиятсизлиги. 1990-йилларда ҳукумат тизимидаги оммавий ислоҳотларни талаб қилувчи халқ норозилигига чек қўйиш мақсадида Шайх Ҳамад конституциявий монархияга ўтишни таъминлайдиган бўлажак ҳукуматнинг структурасини қайта кўриб чиқиш мақсадида "Миллий ҳаракатлар дастури" лойиҳасини тайёрлаш учун Олий Миллий қўмита тузди. Конституция ўз-ўзидан мақсад эмасди.
2002 йилги умумхалқ референдумида Миллий Ҳаракат дастури тасдиқлангач, конституциянинг якуний таҳрири қабул қилинди ва у конституциявий ислоҳотларнинг муҳим босқичи сифатида умумхалқ томонидан олқишланди. Иккала ҳужжат ҳам шўро тамойилига ишора қилади ва бу институтнинг ислом аҳкомларига мувофиқ равишда мажбурий эканлигини тасдиқлайди.
Шу маънода, Миллий дастурнинг 5-бобида "Шўро" тамойили "Баҳрайн бошқарув тизимининг асосий исломий тамойили" эканлиги аниқ таъкидланган. Худди шундай, 2002 йилги конституциянинг муқаддимасида "конституциявий монархия исломда давлат бошқарувининг энг юқори модели бўлган маслаҳатлашув [шўро] тамойилига асосланади", дейилган.
Бироқ, маслаҳат жараёни тузилишининг ўзи қайд етилган қонунларда тасвирланган идеал шўро модели билан солиштирганда жуда кўп камчиликларга эга. Қолаверса, у самарали қонун чиқарувчи ҳокимият ва ижро этувчи ҳокимият устидан назоратни таъминлаш нуқтаи назаридан мукаммал эмас.
Самарали қонун чиқарувчи ҳокимиятга келсак, бу ақлли тарзда яширинган ёлғон эди. Дастлаб, шўро томонидан қабул қилинган мажбурий нормалар пайдо бўлди, чунки кенгашга фақат маслаҳат органи эмас, балки қонун чиқарувчи орган вазифаси юкланган бўлиб, бу шўро принципига тўлиқ мос келади.
Бироқ, аслида, органнинг қонун чиқарувчи ваколатлари икки омил билан амалда бекор қилинди. Биринчидан, шўро мажлисининг таркиби қирол томонидан белгиланиб, тайинланган 40 нафар аъзо ҳукмрон оиладан (собиқ вазирлар ва истеъфодаги катта зобитлар) танлаб олинди. Иккинчидан, қирол томонидан тайинланган орган бошлиғи, агар кенгаш муайян масала бўйича боши берк кўчага кириб қолган тақдирда ҳал қилувчи овозга эга эди.
Шундай қилиб, сайланган ва тайинланган аъзолар сони тенг бўлишига қарамай, овозлар тенг бўлган тақдирда президентнинг овози тайинланган вакилларнинг кўпчилик овозини таъминлайди. Ваколатлар тақсимотига келсак, ижро ҳокимияти ваколатлари чегаралари аниқ белгиланмаган. Янги конституцияга кўра, ҳукумат парламент фаолиятини тўрт ойга сайловларсиз тўхтатиб туриши мумкин; қирол ўз хоҳишига кўра, сайловларни чекланмаган муддатга кейинга қолдиришга ҳақли.
Натижада, шўро назарий жиҳатдан ижро ҳокимияти ишларига аралашиш ҳуқуқига эга бўлса-да, Баҳрайн мисолида мажлиснинг позицияси жуда қалтис эди, бироқ у вазирлар кенгаши билан рақобатлашган ва ҳатто унга қарши чиққан. Ва бу ерда яна бир изоҳ бериш керак. Давлат раҳбарини маслаҳат органига фақат ўз тарафдорларини тайинлашдан тўхтатиб туриш мақсадида, шўро тамойили депутатликка номзодларнинг муносиблиги ва малакасини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солувчи мустақил сайлов комиссиясини тузишни тақиқламайди.
Шу тариқа конституция ҳурмат қилиниб, қонун чиқарувчи кенгашнинг назорат функцияси амалга оширилар эди. Ушбу мулоҳазалардан келиб чиққан ҳолда, биз Баҳрайн мисолида кўриб турганимиздек, ҳақиқий маслаҳат мажлиси Ислом давлати ва ҳуқуқи назариясида акс еттирилган мажлис ғоясини акс эттирмайди, деб тахмин қилишимиз мумкин.

Хулоса
Дунёвий демократия моделига эргашувчи Туркиядан ташқари, Марокаш, Уммон, Миср, Баҳрайн, Покистон, Саудия Арабистони ва Тунис каби давлатлар монархиялардан тортиб вакиллик демократиясигача бўлган турли хил сиёсатларга эга - шўронинг турли версиялари билан.
Аммо умумий жиҳат шундаки, уларнинг ҳар бирида Мажлис аш-Шўро фақат маслаҳатчи ёки жуда чекланган қонун чиқарувчи ваколатларга эга. Бунда давлат бошлиғи, султон ёки қирол мутлақ вето ҳуқуқидан фойдаланади ёки бошқа назорат воситаларига эга бўлади. Бу мамлакатларнинг ҳар бири конституциявий равишда шўро тамойилини мустаҳкамлаб қўйган, бу эса бошқа хулосага олиб келади. Балки бу давлатларнинг барчасининг бундай қилишига сабаблардан бири, ҳатто турли конституциявий келиб чиқиши бўлса ҳам, ўз бошқарувига исломий "аура" бериш ва шу тариқа уни оммага маъқулроқ қилиш ниятида бўлгандир. Айнан шу нарса ҳозир Баҳрайнда содир бўлмоқда, у ерда конституцияда сиёсий фаолиятнинг демократик қуроли сифатида шўро тамойили батафсил баён этилган, аммо ислом назарияси билан ҳеч қандай мувофиқлаштирилмаган. Сиёсий кучлар шўролик тамойилидан иккиюзламачилик билан фойдаланиб, демократияга содиқлигини кўрсатаётганига яна бир бор гувоҳ бўлдик.
Шу нуқтаи назардан, замонавий ислом уламолари ўртасидаги дадил ва очиқ баҳс икки сабабга кўра ниҳоятда муҳим. Биринчидан, бугунги кунда ислом конституциясининг яхлит, уйғун ва тўғри тузилган назарияси йўқ, шунинг учун зиёлиларни исломни қайта кўриб чиқишга, унинг асосий интеллектуал ва ахлоқий ғояларини қайта кашф этишга, озодлик йўлидаги ўзгаришлар талабларини Ислом мезонлари, шўро тамойилига мувофиқ чинакам асосда асослашга ундаш керак. Иккинчидан, исломий "ислоҳотчилар" ўзига хос "шўро номенклатураси"ни шакллантиришлари ва ўзларининг илғор ғояларини аниқ ҳаракатлар режасига айлантиришлари мумкин эди. Якуний мақсад - янги конституциявий тажрибалар учун амалий ва аниқ ечимлар. Кўпроқ мамлакатлар ҳуқуқий ислоҳотларни талаб қилаётган ва янги конституциявий муаммоларни бошдан кечираётган бир пайтда бу устувор манфаатдир.