Санта-Клаус (ингл. Санта Клаус) – Авлиё Николай Чудотворец образи билан бир деб ҳисобланадиган Рождество бобойи, Рождество кунида болаларга совғалар берадиган Ғарбий Европа ва Шимолий Америка сеҳргар (фолклор) қаҳрамони. Қайси жойни Санта-Клауснинг ватани деб ҳисоблаш кераклиги ҳақида якдиллик йўқ: Лапландия ёки Шимолий қутб атрофи.
Санта-Клауснинг прототипи (Санта - "авлиё", Клаус- "Nikolay") насроний авлиё Николай Чудотворец ишчи ёки Николай Мирликийский, Ликиядаги Мира епископи (тахминан 270 йил -тахминан 345 йил) ҳисобланади. Ривоятларга кўра, Авлиё Николай кунлардан бир кун, кечаси бир камбағал шаҳарнинг уйига пулли ҳамённи ташлади, у кишининг учта қизи бўлиб, қизларини узатиш учун сепга ҳеч вақоси йўқ эди, шу сабабли қизларидан бирини фоҳишахонага сотиб, топган пулига қолган қизларини эрга бермоқчи эди (албатта, болаларга шунчаки камбағал қизга яширин совға ҳақида айтилган). Ғарбий Европа мамлакатларида авлиё Николай ҳамённи томдан чиқиб турган мўрига ташлагани, ҳамён эса печка олдида қуритиш учун қолдирилган пайпоққа тушиб кетгани ҳақида афсоналар пайдо бўлди. Дастлаб, 6 декабрда, яъни черков календарига кўра, Авлиё Николай куни, Европа мамлакатларида унинг номидан болаларга совғалар бериш одат тусига кирган ва совғалар кечаси пайпоқларга солиб қўилган. Бироқ, Реформация даврида, авлиёларни улуғлаш маъқулланмаган пайтларда, Германия ва қўшни мамлакатларда гўдак Масиҳ совғаларни тарқатувчи қаҳрамонга айланди фақат энди совғаларни тарқатиш 6 декабрдан 24 декабрга, яъни Рождество кунларига кўчирилди. Контрреформация даврида болаларга совғалар яна Авлиё Николай номидан берила бошланди, аммо энди бу декабрь ойининг охирида, Рождествода содир бўлди. Аммо баъзи Европа мамлакатларида эски анъаналар ҳали ҳам кучда. Масалан, Нидерландияда, Авлиё Николай номи Синтаклаас деб талаффуз қилинади, болалар 5 декабрда ҳам, Рождествода ҳам унинг номидан совға олишлари мумкин.
Айнан 1650-йилларда Янги Амстердам шаҳарчасига (ҳозирда Нью-Йорк шаҳрига айланган) асос солган голланд мустамлакачилари туфайли Шимолий Америка қитъасига Авлиё Николай образи кириб келган. Шу билан бирга, Шимолий Американи ўзлаштира бошлаган инглиз пуританлари Рождествони нишонламасди.
1809 йилда америкалик ёзувчи Вашингтон Ирвингнинг "Нью-Йорк тарихи" китоби нашр этилди, унда у Голландия ҳукмронлиги даври ҳақида гапириб, Янги Амстердамда Авлиё Николайни улуғлаш одати ҳақида гапирган.
1822-йилда Колумбия университетининг шарқ ва юнон адабиёти ўқитувчиси Клемент Кларк Мур ўз фарзандлари учун болаларга совғалар берадиган эртак қаҳрамони Санта Клаус ҳақида ҳикоя қилувчи шеърий Рождество эртаги ёзган. 1823 йил Рождество арафасида шеър "Sentinel" газетасида "Рождестводан олдинги кеча ёки Авлиё Николайнинг ташрифи" номи билан чоп этилган. Жуда машҳур бўлган шеър 1844 йилда қайта нашр этилган. 2000-йилларда Америка тарихи каналида намойиш этилган "Қорбобонинг афсоналари" ҳужжатли дастурида шундай дейилган: "Клемент Мур қалами туфайли Авлиё Николай Санта Клаусга айланди" ва "1840-йилга келиб деярли барча америкаликлар Санта Клауснинг кимлигини билишарди". Бу кулгили чолни бизга Клемент Мур берган. "Қорбобонинг классик тўққиз буғусидан саккизтаси биринчи марта ушбу шеърда тилга олинган.
1863 йилда Harper’s Weekly журналида ишлаган машҳур америкалик рассом Томас Наст ўзининг сиёсий мультфильмлари сериясида Клемент Кларк Мурнинг китоби асосида яратилган Санта Клаус образидан - совға берувчи қаҳрамон тимсолида фойдаланган. Қаҳрамон машҳурликка эришди ва кейинчалик Наст Санта Клаус ҳаётидан кулгили саҳналар билан болалар учун кўплаб кулгили расмларни нашр этди - Harper Weekly журналида ва бошқа нашрларда. Наст ўз чизмаларида Санта ҳаётини ўйлаб топди ва батафсил тасвирлаб берди.
Рассом дастлаб Санта Шимолий қутбда яшаб, болаларнинг яхши ва ёмон ишларини ёзиб борадиган махсус китоб юритишини таъкидлади. Настнинг чизмаларидан Сантанинг қиёфаси босқичма-босқич ўзгаришини кузатиш мумкин: мўйнали кийимдаги семиз кекса элфдан пўстин кийган ҳақиқатга яқинроқ ва қувноқ қаҳрамонгача. History Channel таъкидлаганидек, "Наст Санта Клаусни ўзига ўхшатиб чизган". Рассом семиз, паст бўйли, соқол-мўйлови узун бўлган.
Дастлаб, Настнинг расмларидаги Санта пўстини жигарранг эди, аммо деярли янги чизмалар пайдо бўлиши билан у қизғиш рангга эга бўла бошлади. History Channel ўзининг "Санта афсоналари" тадқиқотида таъкидлаганидек, Санта пўстинининг қизил ранги ҳеч қандай маънога эга эмас.
1931 йилда «Кока-кола» компанияси қишда алкоголсиз ичимликлар савдосини ошириш учун реклама кампаниясини бошлади. Шу билан бирга, у Хэддон Сандблом томонидан ишлаб чиқилган Санта учун янада замонавий кўринишни таклиф қилди. Айнан шу рассом бутун дунёда таниқли ва жуда машҳур бўлган мафтункор Санта Клаус образини яратишга масъулдир. Унинг тасвирлари Клемент Кларк Мурнинг шеъри ва Томас Настнинг чизмаларидан таъсирланган кўплаб рассомлар томонидан илгари тақдим этилган расмларнинг энг муваффақиятлиси бўлди.
Сундбломнинг Санта Клауснинг костюмини талқини қизил, ёқаси эса оқ мўйнали эди. Аммо эртак қаҳрамонининг кийимларида рангларнинг бундай комбинациясидан фойдаланишнинг устуворлиги «Кока-Кола» компаниясига тегишли эмас: бундан анча олдин худди шундай кийинган Санта «Puck» ҳазил журналининг бир нечта муқоваларида ( 1902, 1904 ва 1905 йиллар) ва White Роcк Beverages компаниясининг ичимликлар рекламаси плакатларида (1915 ва 1920-йиллар) пайдо бўлган
Санта Клаус буғу қўшилган чанада саёҳат қилиши ҳақида фараз қабул қилинган:
Дэшер («Шиддатли»), Дэнсер («Раққос»), Прэнсер («Жавлон»), Виксен («Мижғов»), Комет («Комета»), Кюпид («Купидон»), Доннер (Дандер) (неммс. ва голланд. «Момоқалдироқ»), Блитцен (Бликсем), (голланд. «Чақмоқ»).
Бу номлар биринчи марта 1823 йилда "Рождестводан олдинги кеча"шеърида тилга олинган. Кейинчалик Америка фолклорига яна бир кийик кириб келди — Рудолф, у жамоанинг бошида туради ва қизил бурни порлаб туради. У 1939 йил Чикагодаги реклама кампанияси натижасида пайдо бўлди.
1955 йилда Шимолий Америка аэрокосмик Мудофаа қўмондонлиги (NORAD) ҳомийлигида NORAD Tracks Санта Рождество дастури яратилди, унинг давомида NORAD тизими Санта Клаус чанасининг хаёлий ҳаракатларини кузатиб боради.
Турли анъаналарда Санта Klaus бошқа яхши ёки ёмон қаҳрамонлар билан бирга пайдо бўлади. Масалан, Альп минтақаси фольклорида пайдо бўлган, ярамас болаларни жазолайдиган ва уларни қўрқитадиган паҳмоқсоч ва бошида шохи бор Крампус Авлиё Николайнинг йўлдоши ва шу билан бир пайтда унинг тескариси ҳисобланади.
