Аллоҳнинг гўзал исмлари (70)
Олим сўзи алийм маъносида бўлгани каби, бу сифат ал-Мажид сифати маъносидадир. Лекин араб тили қоидаларига кўра, «фаъийл» вазнидаги сўз маънони ўзида кўпроқ акс эттиради. Мажиднинг маъноси олдин шарҳ этилди.
У бирор нарсага муҳтож бўлмаган Зотдир. Бу сўз ...(йўқотувчи, ҳеч вақоси йўқ маъносида) аксидир. Эҳтимол, зарурий нарсалари йўқолган киши фоқид (ҳеч вақоси йўқ бечора) деб, зотига ва камоли зотига тааллуқсиз жиҳатлари бор зот эса вожид деб номланмас. Балки вожид шундай зотки, зарурий нарсалардан ҳеч бирига муҳтож эмасдир.
У (борлиқни) фаол идрок этувчидир. Чунки асло ҳаракати ва идроки бўлмаган нарса ўликдир. Идрокнинг энг ози идрок этувчи ўз-ўзича сезмоғидир. Узи сезмайдиган нарса эса жонсиз жисмлар ва ўлик танлардир.
Бу сифатлар маъноси ҳам ижодга қайтади. Лекин мавжуд нарса тирик бўлса, унинг феъли тирилтириш деб исмланади, аммо ўлик бўлса, ўлдириш деб ном олади. Аллоҳ таолодан ўзга бирор ўлим ва ҳаётни яратувчи бўлмагач, Аллоҳ таолодан бошқа ҳеч бир Муҳйий ва Мумийт ҳам йўқдир.
Бу сифатларнинг маъноси ижод қилувчидир. Лекин ижод (йўқдан бор қилиш) олдин кўрилмаган бўлса абад деб исмланади, аввал ўтган бўлса «иодат» — «қайтариш» деб ном олади.
Бу сифат олим маъносидадир, лекин «илм» сўзи маълумотларни санаб битириш, уларни қамраб олиш маъносига нисбатан қўлланилганида «иҳсо» деб аталади. Мутлақ Муҳсий шундай зотки, унинг илмида ҳар бир маълумотнинг ҳудуди, адади, миқдори очиқ-ойдин бўлади. Банда гарчи ўз илми билан баъзи маълумотларни била олсада, аксар маълумотларни билишдан ожиздир. Шу боис банда ушбу Муҳсий сифатининг аслий маъносига тааллуқи каби заифдир.
У ҳамду сано айтувчи Зотдир. Аллоҳ таоло азалдан Узининг ҳамди ва бандаларининг абадий ҳамди билан Ҳамийддир. Бу маъно Уни зикр қилувчи зокирларга нисбатан қўлланганда Жалол, олийлик, камолот сифатларига қайтади. Чунки ҳамд комил сифатларнинг мукаммаллигини зикр қилмоқдир.
У яхши кўрувчи, ёрдам берувчидир. Дўстлиги ва муҳаббатининг маъноси олдин ўтди, ёрдамнинг маъноси эса очиқ-ойдиндир. Чунки у дин душманларига қаҳр қилиб, Уз дўстларига ёрдам беради.
Қувват калимаси тўлиқ тўкис қудратга далолат қилади, матонат эса кучли қувватни ифодалайди.
У барча ишларнинг ваколати топширилган Зотдир. Лекин ваколат берилувчи икки хил бўлади. Биринчиси айрим ишларга вакил қилинади ёки барча ишларга вакил қилинади. Барча ишлар топширилган зот фақат Аллоҳ таолодир.
Бу исм маънода ботил сўзининг муқобилидир. Баъзида нарсалар ўзларига тескари — зид бўлган нарсалар билан баён қилинади.
Бу сифатнинг маъноси бир хусусияти ила Алийм васфига ўхшайди. Ҳақ таоло ғайбни ҳам, шаҳодат - ҳозирни ҳам билувчидир. Ғайб ботиний нарсалардан, шаҳодат эса зоҳирий нарсалардан иборатдир.