Агар COVID-19 ни тўхтатиш имконияти пайдо бўладиган бўлса, бу иш оқсилларни одам организмида ҳужайралар ҳимоя механизмини қўлга олиш, бостириш ва айланиб ўтишга имкон бермайдиган препарат ёрдамида қилинади.
Йигирма тўққиз. Бу инсон ҳужайраларига ҳужум қилиш учун янги коронавируснинг арсеналидаги оқсилларнинг максимал миқдори. Яъни, жуда мураккаб ва жуда яхши ташкил этилган инсон танасини ташкил этадиган ўн минглаб оқсилларга қарши 29 та оқсил. 80,000 дан ортиқ одамни ўлдириш ва бутун дунёни даҳшатга солиш учун етарли миқдордаги организмдаги этарли миқдордаги ҳужайраларни ушлаб қўйган 29 та оқсил.
Агар COVID-19ни (вакцина, даволаш, препарат) ёрдамида тўхтатиш мумкин бўлса, бу шундай оқсилларни инсон ҳужайралари механизмини ушлаб қолиш, сиқиб чиқариш ва четлаб ўтолмасликлари учун блокировка қилиш орқали амалга оширилади. Коронавирус ўзининг 29 та оқсилига эга бўлган оддий бир майда тузилма бўлиб туюлиши мумкин, аммо айнан шу сабабли у билан курашиш жуда қийин. Унинг фойдаланиш мумкин бўлган заифликлари бор. Таққослаш учун: бактериялар юзлаб оқсилларни ўз ичига олиши мумкин.
Олимлар COVID-19 касаллигига олиб келадиган SARS-CoV-2 коронавируснинг заиф нуқталарини зўр бериб изламоқда, бу изланишлар айнан у январ ойида Хитойнинг Ухан шаҳрида сирли пневмония ҳолатларига олиб келгани маълум бўлган пайтдан бошлаб амалга оширилмоқда. Қисқа уч ой ичида бутун дунёдаги лабораториялар индивидуал оқсилларни аниқлай олишди, уларнинг баъзи тузилмалари ҳар бир атомини рекорд тезлик билан ҳисоблаб, тасвирлашга эришдилар. Бошқа тадқиқотчилар ушбу вирусли оқсилларни маҳкам боғлайдиган ва бостира оладиган моддаларни қидириб топиш учун молекуляр кутубхоналарни ва тузалган одамларнинг қонини ўрганишмоқда. Ҳозирда 100 дан ортиқ тасдиқланган ва тажрибавий дорилар COVID-19 га қарши фойдаланиш учун синовдан ўтказилмоқда. Март ўрталарида биринчи кўнгиллига «Модерн» компаниясидан синов вакцинаси киритилди.
Баъзи тадқиқотчилар ушбу 29 оқсилни инсон ҳужайрасининг турли қисмлари билан ўзаро таъсир қилишини синаб кўришди. Тадқиқотнинг мақсади вирусга эмас, балки хўжайинига ҳужум қиладиган дориларни топишдир. Бу вирусга қарши курашдан узоқ бўлиб кўринади, аммо бундай қидирувлар вирусни кўпайтириш циклини кузатишга имкон беради. Бактериялардан фарқли ўлароқ, вируслар ўзларидан нусха кўчира олмайди. "Вирус ташувчидан асосий механизмлардан фойдаланади", - дейди «Маунт-Синай» тиббиёт маркази қошидаги Икан тиббиёт мактабида ишлайдиган микробиолог Адолфо Гарсия-Састре (Adolfo García-Sastre). Улар хўжайин ҳужайраларини алдаб, вирусли геномларини нусхалаш ва вирусли оқсилларни ҳосил қилишга имкон беради.
Ғоялардан бири шундан иборатки, вируснинг буйруғи билан бошланган бундай ишни ҳужайранинг нормал ишлашига халақит бермасдан тўхтатиш лозим. Бу ерда бегона бактериал ҳужайраларини ажратиб ўтирмасдан ўлдирадиган SARS-CoV-2 билан курашиш учун антибиотик билан қиёслаш қийин. "Менимча, бу кўпроқ саратон терапиясига ўхшайди", - деди менга Сан-Францискодаги Калифорния университетининг фармакологи Кеван Шокат. Бошқача қилиб айтганда, одам ҳужайраларни танлаб йўқ қилиш ҳақида гапириш мумкин. Бу қўшимча мақсадлар билан курашишга имкон беради, аммо муаммо ҳам юзага келади. Препарат одам билан вирус ҳужумига учраган одамга қараганда одам ва бактерия ўртасидаги фарқни аниқлаш осонроқ.
Шундай қилиб, вирусга қарши дорилар камдан-кам ҳолларда бактерияларга қарши антибиотиклар каби "мўъжизавий даво" га айланади. Масалан, Тамифлю препарати ўткир респираторли вирусли инфекцияларнинг давомийлигини бир ёки икки кунга камайтириши мумкин, аммо у касалликни тўлиқ даволай олмайди. ОИВ ва гепатит C га қарши дориларини бошқа икки ёки учта дорилар билан аралаштириш керак, чунки вирус тезда мутацияга учрайди ва чидамли бўлиб қолади. SARS-CoV-2 ҳақидаги яхши хабар шундаки, у вирусли стандартларга кўра жуда тез мутацияга учрайди. Касаллик жараёнида даволаниш учун бошқа мақсадларни танлаш мумкин.
Вируснинг ҳужайрага кириб боришига имкон бермаслик керак
Вирус қаерда пайдо бўлишидан бошлаймиз. Вирус алдов йўли билан хўжайин-ҳужайрага кириб олади. SARS-CoV-2 чупа-чупсга ўхшаш оқсил тиканаклари билан қоплаб олинган бўлади. Бу тиканакларнинг учлари одамнинг айрим ҳужайраларида бўладиган ACE2 рецепторига бирикиб олиши мумкин. Айнан шу тиканаксимон оқсиллар туфайли SARS-CoV-2, MERS-CoV (Яқин Шарқ респираторнли синдром коронавируси) ва SARS (атипик пневмония вируси) ўз ичига оладиган гуруҳ коронавируслари ўз номини олган — ахир улар тожга ўхшаш кўринишга эга. Бу учта коронавирус бир-бирига оқсил-тиканаклари билан ўхшашиб кетади, шу сабабли олимлар SARS-CoV-2 га қарши кураш учун БВРС ва атипик пневмонияни даволаш стратегиясидан фойдаланади. «Модерн» компанияси вакцинасининг клиник синовларини тезда бошлашнинг имкони йўқ, чунки улар MERS оқсили олдинги тадқиқотларига асосланади.
Тиканаксимон оқсил аксил-таналар билан даволашда ҳам муҳим ўрин тутади. Даволашнинг бундай усуллари янги таблетка яратишга қараганда тезроқ ишлаб чиқилиши мумкин, чунки бу ҳолда инсон иммунитет тизимининг кучи фаоллашади. Иммун тизими аксил-таналар деб аталадиган оқсил бирикмаларини вирус томонидан киритилган бегона оқсилларни зарарсизлантиришга олиб келади. АҚШнинг баъзи шифохоналари аксил-таналарга бой қон плазмаси бўлган беморларни COVID-19 ни муваффақиятли қабул қилган беморлардан қон қуйишга уринмоқдалар. Ҳозирги вақтда тадқиқот гуруҳлари ва биотехнологик компаниялар фабрикаларда кўп миқдорда ишлаб чиқарилиши мумкин бўлган аксил-таналарни аниқлаш мақсадида тикланган плазмани синаб кўришмоқда. Тиканаксимон оқсил аксил-таналар учун мантиқий мақсаддир, чунки вирусдан ташқарида бу жуда кўп. Шунга қарамай, SARS-CoV-2 ва SARS ўртасидаги ўхшашликлар бу ерда фойдалидир. "У SARS га шунчалик ўхшашки, биз фора олдик ва бошида ютуққа эришдик," дейди COVID-19ни даволаш учун аксил-таналардан фойдаланган ҳолда даволаш терапяси устида ишлаётган тўрт хил жамоани молиялаштирадиган АҚШ мудофаа вазирлигининг истиқболли илмий тадқиқотлар лойиҳалари бюросининг дастур раҳбари Эми Женкинс.
Бироқ ҳужайранинг ичига кириш учун SARS-CoV-2 вируси тиканаксимон оқсилни рецепторга бириктириб қўйиши кифоя эмас. Аслида, тиканаксимон оқсил иккига бўлинмагунча пассив бўлади. Вирус одамнинг бошқа бир ферменти, масалан, фурин ёки ТМПРСС2 дан фойдалнади, бу эса беихтиёр тиканаксимон оқсилни фаоллаштиради. Баъзи экспериментал дорилар ушбу ферментларни вируснинг бехосдан ишлашига йўл қўймаслик учун мўлжалланган. Безгак учун катта гипертензия дориларини келтириб чиқариши мумкин бўлган механизмлардан бири, Трамп ёпишган гидроксиклорохин, тиканаклар фаоллигини бостиришдан иборатдир.
Тиканаксимон оқсил фаоллашгач, SARS-CoV-2 хўжайин-ҳужайра қобиғи билан бирлашиб кетади. У ўз геномини қобиқ остига юборади ва ичкарига киради.
Вирус ўзини тиклашига халақит бериш
Одам ҳужайрасига яланғоч SARS-CoV-2 геноми одатда янги оқсиллар яратиш ҳақида кўрсатма берадиган молекула, РНК ўзига хос тури бўлиб туюлади. Шу сабабли одам ҳужайраси, худди янги буйруқ олган аскар каби, итоат билан янги вирусли оқсиллар ишлаб чиқара бошлайди ва янги вируслар пайдо бўлади.
Репликация бу вирусга қарши дорилар таъсир қилиши мумкин бўлган жуда мураккаб жараён. "Бунда кўплаб оқсиллар иштирок этади... ва кўплаб потенциал мақсадлар мавжуд", дейди Гладстоун тадқиқот институти ва Сан-Францискодаги Калифорния университетида ишлайдиган вирусолог Мелания Отт. Масалан, COVID-19 ни даволаш учун яроқлилиги бўйича клиник синовлардан ўтаётган вирусга қарши экспериментал Ремдесивир препарати РНКдан нусха оладиган вирусли оқсилга таъсир қилади ва кейин геномни нусхалаш жараёни бузилади. Бошқа вирусли протеаза оқсиллари битта узун ип билан боғлаб турадиган вирусли оқсилларни бўшатиши учун зарур бўлиб, улар вирусни ажратиб олишига ёрдам беради. Баъзи оқсиллар инсон ҳужайрасининг ички мембранасини ўзгартиришга ёрдам беради ва бу ерда майда вирус фабрикаларига айланадиган пуфакчалар ҳосил қилади. "Репликация механизми қобиқда ўтиради ва кейин бирданига тонналаб вирусли РНК ишлаб чиқаришни бошлайди, бу қайта-қайта амалга оширилади", дейди Мериланд Университетининг Тиббиёт факультети вирусологи Мэтью Фриман.
Вирусга ўзини кўпайтиришга ёрдам берадиган оқсилларга ва коронавируснинг ташқи капсуласини ташкил этувчи тиканаксимон оқсилларга қўшимча равишда, SARS-CoV-2 ушбу вирус учун ноёб саналган ва фақат шу вирусда мавжу бўлган жуда сирли «акцессорли оқсиллар»га эга. Фриманнинг сўзларига кўра, агар ушбу акцессорли оқсиллари нима эканлиги тушунилса, олимлар SARS-CoV-2 ни инсон ҳужайраси билан ўзаро таъсирининг бошқа усулларини топишлари мумкин. Акцессорли оқсиллар вирусга инсон ҳужайраларининг вирусга қарши табиий ҳимоясини четлаб ўтишига ёрдам бериши мумкин. Бундай ҳолда, бу дори учун бошқа потенциал мақсаддир. "Агар бу жараён тўхтатилса, - деди Фриман, - ҳужайрага вирусни бостиришга ёрдам бериш мумкин".
Иммунитет тизими ишдан чиқмаслиги учун
Афтидан, вирусга қарши препаратлар вирус ҳали ҳам ҳужайраларга касаллик юқтирган ва ўзидан кам нусха кўчирган пайтда, инфекциянинг илк босқичида энг самарали бўлади. «Агар вирусга қарши препаратлар жуда кеч бериладиган бўлса, риск шундаки, бу пайтга келиб иммунитет тизими ишдан чиққан бўлади», - деди Отт. COVID-19 билан боғлиқ муайян ҳолатда оғир ва тузалмас касал бўлган беморлар цитокин пўртанасини бошидан кечириб, бунда касаллик жуда жўшқин ва назорат қилиб бўлмайдиган иммуннитет реакциясига олиб келади. Бу ғаритабиий, лекин цитокинли пўртана ўпкани яна, бундан ҳам қаттиқроқ шикастлаши мумкин, чунки у туфайли тўқималарда кўп суюқлик тўпланади. Бу ҳақида Св. Иуда Болалар илмий-тадқиқотчилик институти иммунологи Стивен Готтшальк (Stephen Gottschalk) ҳикоя қилади. Шундай қилиб, COVID-19га қарши курашнинг яна бир усули – вируснинг ўзига эмас, иммунитет реакциясига таъсир этишдир.
Цитокинли пўртана нафақат COVID-19 ва бошқа юқумли касалликлар пайтида рўй беради. Бу ирсий касалликлар, аутоиммун касалликлари бўлган беморларда, суяк илиги трансплантациясидан ўтган беморларда мумкин. Ушбу беморларда иммунитет тизимини тинчлантирувчи дорилар ҳозирда клиник синовлар ўтказиш орқали COVID-19га қарши курашиш учун қайта ишлаб чиқилмоқда. Алабама университети ревматологи Ренди Крон ҳозирда ревматоид артритни даволашда ишлатиладиган Анакинра иммунодепрессантининг кичик синовларини ўтказишни режалаштирмоқда. Шунингдек, мос равишда, артрит ва суяк илигини даволаш учун ишлаб чиқилган тоцилизумаб ва руксолитиниб каби сотувда мавжуд бошқа дорилар йўналиши ўзгартирилмоқда. Иммунитет тизимини бостириш орқали вирусли инфекцияга қарши курашиш жуда муаммоли, чунки бемор бир вақтнинг ўзида вирусдан халос бўлиши керак.
Бундан ташқари, Кроннинг таъкидлашича, COVID-19 касаллиги статистикаси шуни кўрсатадики, ушбу касаллик пайтида цитокинли пўртана грипп каби бошқа нафас олиш йўллари касалликлари билан солиштирганда ҳам ноёбдир. "У ўпкада жуда тез бошланади", - дейди Крон. Аммо, шу билан бирга, у бошқа органларга камроқ таъсир қилади. Бундай цитокинли пўртананинг биомаркерлари одатдагидек «даҳшатли» даражада эмас, гарчи ўпка жуда кучли шикастланган бўлсада. Охир оқибат, COVID-19 ва ушбу касалликни келтириб чиқарадиган вирус фанга номаълум.
COVID-19га қарши дори яратиш мақсадида дастлабки тадқиқотлар мавжуд дори-дармонларни қайта йўналтиришга қаратилган, чунки шу тариқа касалхонада ётган бемор ундан ҳеч бўлмаганда бирон нарсага эришиши мумкин. Шифокорлар аллақачон уларнинг қўшимча таъсирини билишади ва компаниялар уларни қандай ишлаб чиқаришни билишади. Аммо ушбу қайта ишланган дорилар, агар тадқиқотчилар ғоят омадли бўлмасалар, COVID-19 учун панацея бўлиши мумкин эмас. Аммо, бу дорилар касалликнинг енгил шаклига эга бўлган беморга оғир шаклга ўтмаслигига ёрдам бериши мумкин. Бу эса ўпкани сунъий вентиляция қилиш битта аппаратини бўшатади. "Вақт ўтиши билан биз албатта катта муваффақиятларга эришамиз, аммо ҳозирча бошлаш учун бизга бирор нарса керак", дейди Гарсия-Састре.
