Дунё океанининг тез исиши олимларни глобал исишни тезлашиши мумкинлигидан қўрқишига сабаб бўлмоқда.
Шу йилнинг апрел ойида океан юзаси яқинидаги сув рекорд даражада юқори ҳароратга етди: кузатувлар тарихида у ҳеч қачон бунчалик ва тез қизиб кетмаган экан.
Олимлар нима учун бу содир бўлаётганини ҳали тушунмаяпти, бироқ улар океан ҳароратининг кўтарилиши бошқа иқлим ҳодисалари билан биргаликда келаси йил охиригача глобал ҳароратни янги даражага олиб чиқиши мумкинлигидан қўрқишмоқда.
Мутахассисларнинг фикрича, яқин ойларда кучли Эл-Нинё эффекти, яъни Тинч океанининг экваториал қисмидаги сув сирт қатлами ҳароратининг ўзгариши ҳам кузатилади, бу ҳам иқлимга сезиларли таъсир кўрсатади.
Маълумки, океанларнинг исиши денгиз ҳаёти учун зарарли бўлиб, экстремал об-ҳаво ҳодисаларига ва денгиз сатҳининг кўтарилишига олиб келади. Иссиқ сувлар океанларнинг сайёрага зарар этказувчи иссиқхона газларини ўзлаштириш қобилиятини ҳам пасайтиради.
Янги ишланма ўтган ҳафта эълон қилинган муҳим тадқиқот мавзуси бўлди, аммо у асосан илмий жамоатчилик эътиборидан четда қолмади.
Бундан келиб чиқадики, биргина сўнгги 15 йил ичида сайёрамизда аввалгидан 50 фоизга кўпроқ иссиқлик тўплана бошлаган ва бу ортиқча иссиқликнинг катта қисми океанларга тушади.
Кўпгина минтақалар учун ушбу ҳодисанинг оқибатлари нафақат сезиларли, балки улкан бўлди.
Шундай қилиб, жорий йилнинг март ойида Шимолий Американинг шарқий қирғоқлари яқинидаги сув юзасида ҳарорат 1981-2011 йиллардаги ўртача ҳароратдан баъзан 13,8 даражага юқори бўлган.
“Нега бундай тез ва улкан ўзгаришлар рўй бераётгани ҳозирча номаълум,” дейди Карина фон Шукман, Mercator Ocean International океаншуноси, янги тадқиқот муаллифи. “Сўнгги 15 йил ичида биз иссиқлик миқдорини икки баравар оширдик. Бизнинг иқлим тизимимиз. Мен буни иқлим ўзгаришлари, табиий ўзгаришлар ёки бу икки омилнинг комбинацияси деб айтолмайман. Биз буни ҳали билмаймиз, лекин ўзгаришлар бор".
Океанларнинг исишига таъсир кўрсатиши мумкин бўлган омиллардан бири, истеҳзо билан айтганда, юк ташиш натижасида ифлосланишнинг камайиши бўлиши мумкин.
020 йилда Халқаро денгиз ташкилоти (ИМО) денгиз ёқилғиси таркибидаги олтингугурт аралашмалари миқдорига чекловлар киритди. Таъсир дарҳол пайдо бўлди: кема қувурлари орқали атмосферага чиқариладиган аерозол зарралари ҳажми кескин камайди. Аммо ҳавони ифлослантирадиган бу зарралар бир вақтнинг ўзида космосга иссиқликни акс эттирди ва энди у океан юзасига фаол этиб борди.
Глобал исишнинг мумкин бўлган оқибатлари қандай?
Жаҳон океани юзаси яқинидаги сувнинг ўртача ҳарорати саноат инқилобигача бўлган даврга нисбатан қарийб 0,9 даражага кўтарилди, фақат охирги 40 йил ичида 0,6 даражага кўтарилди.
Бу худди шу саноат инқилоби бошидан буён бир ярим даражадан кўпроқни ташкил этган қуруқликдаги ҳаво ҳароратининг кўтарилишидан камроқ.
Бунинг сабаби шундаки, сувни иситиш учун кўпроқ энергия талаб қилинади, шунингдек, океанлар иссиқликни ер остидан чуқур ўзлаштиради.
Аммо ўртача ҳароратнинг бундай кичик кўриниши ҳам сезиларли ва жуда сезиларли оқибатларга олиб келади.
Турларнинг йўқ бўлиб кетиши: ҳароратнинг тез-тез ва кучли кўтарилиши денгиз ҳаётининг, айниқса маржон рифларида оммавий нобуд бўлишига олиб келади.
Экстремал об-ҳаво: Океан юзаси ҳароратининг кўтарилиши узоқ давом этадиган ва янада ҳалокатли бўлган бўронлар ва сиклонларни кучайтиради.
Денгиз сатҳининг кўтарилиши: илиқ сув кўпроқ жой эгаллайди, бу ҳодиса термал кенгайиш деб аталади, бу ўз навбатида Гренландия ва Антарктида музларининг эриши кучайишига олиб келиши мумкин. Чиқарилган сув, ўз навбатида, паст-баланд қирғоқ ҳудудларида сув тошқини хавфини оширади.
Карбонат ангидриднинг ютилишининг пасайиши: океанлар энди барча иссиқхона газлари чиқиндиларининг тўртдан бир қисмини ўзлаштиради. Аммо сув қанчалик иссиқ бўлса, у карбонат ангидридни шунчалик ёмон қабул қилади ва келажакда бу атмосферада карбонат ангидриднинг тўпланишига олиб келиши мумкин, бу фақат ҳаво ва сув ҳароратининг янада ошишига ёрдам беради.
Олимларни жуда хавотирга соладиган яна бир омил - Эл Нинё жанубий тебраниш босқичи бўлиб, унда иситиладиган ер усти сувлари майдони шарққа силжийди.
У қарама-қарши, совутиш Эл Нинё фазасига эга, бу глобал ҳарорат мувозанатини таъминлайди. Бироқ, Эл Нинё эффекти ҳозир кучайиб бораётганга ўхшайди ва бу мувозанатни бузиш билан таҳдид қилмоқда.
Соҳил Эл-Нинё аллақачон Перу ва Эквадор қирғоқларида шаклланмоқда ва у энг юқори чўққисига чиққанда, олимлар бу глобал ҳароратга таъсир қилишини айтишади.
"Агар мавжуд Эл-Нинёга янгиси қўшилса, биз қўшимча 0,2-0,25 даража глобал исиш билан дуч келишимиз мумкин", - дейди Потсдам иқлим ўзгаришини ўрганиш институтидан доктор Йозеф Людехер. Ҳар қандай Эл-Нинё ҳарорати энг юқори чўққисига чиққанидан бир неча ой ўтгач пасайишни бошлайди, шунинг учун 2024 йил ҳарорат рекордларини янгилаши мумкин.
Катта эҳтимол билан, Эл-Нинё бутун дунё бўйлаб об-ҳавони яна бузади, муссонларни заифлаштиради ва Австралияда янги ўрмон ёнғинларига олиб келади. Аммо бундан ҳам чуқурроқ муаммолар бор, чунки океанлар қанча кўп иссиқликни ўзлаштирса, уларнинг сувлари ортиқча энергияни ушлаб туриши шунчалик қийин бўлади.
Ва кейин улар томонидан тўпланган иссиқлик чиқиш йўлини топишга тўғри келади.
Олимлар ҳали бирон бир аниқ башорат қилиш хавфи йўқ, лекин улар эслатиб ўтишадики, тарихдан маълум бўлишича, глобал исиш сакраш ва чегараларда содир бўлади: кўп йиллар давомида деярли ҳеч нарса содир бўлмайди, кейин эса кескин ўзгаришлар юз беради.
