Белорусский норозилик намойишлари «пат» ҳолатини эслатиб юборадиган янги босқичга қадам қўйди. Ўтган якшанба кўрсатганидек, намойишлар кўлами умуман камаймаяпти. Дастлаб норозилик намойишларига зўравонлик билан жавоб берган Александр Лукашенко режими тактикасини ўзгартирди – энди норозилик кўламини писанд қилмаслик, ташкилотчиларни «нуқталли» таъқиб қилиш (агар уларни топишнинг имкони бўлса) ва Лукашенко иштирокидаги саҳналаштирилган ва унинг тарафдорларини сафарбар қилишга қаратилган ҳаракатлар қоришмасидан иборат. Бунда режимнинг асоси — куч аппарати — парчаланишнинг ташқи белгиларини кўрсатмайди. Бу муросага аниқ имконсиз бир қарама-қаршилик натижасини олдиндан айтиш имкони йўқдай кўринади, ҳал қилувчи устунликка эса томонларнинг биронтаси эга эмас. Бироқ, ўтган ўн йиллар давомида бутун дунё бўйлаб юзлаб ҳаракатларни таҳлил қилган норозиликлар тадқиқотчиларининг фикрига кўра, бундай мураккаб ҳолатларда ҳам аниқ натижа бўлмаса, турли сценарийлар эҳтимолини баҳолаш мумкин. «Медуза» бу назарияни Белоруссия воқеаларига нисбатан қўллаб кўрди.
Нима сабабдан Лукашенко режими инқироз ёқасига келиб қолди?
Анча вақт давомида Белоруссиядаги воқеалар ушбу концепция муаллифи, UCLA профессори Дэниел Трейсман таъкидлаганидек, классик «хато бўйича демократлаштириш»ни эслатиб турди. У автократиядан (кўпинча персоналистик) демократияга ўтиш одатда диктаторнинг ихтиёри билан ёки унинг ўлими, истеъфога чиқиши билан эмас, балки у йўл қўйган хатолар туфайли рўй беришини айтган. Ҳозирги Белоруссия ёки Россия каби персоналистик автократиялар етакчилари жамият ҳаётида ҳаддан ташқари кўп нарсани ўзлари назорат қилишига тўғри келади; эртами ё кечми улар хатога йўл қўяди, бу уларнинг обрў-эътиборига қаттиқ путур етказади, сўнгра легитимликдан маҳрум қилади.
Бироқ, бу хатолар Лукашенконинг машҳурлигига қандай таъсир қилгани аниқ маълум эмас: мамлакатда мустақил социология бир неча йилдан бери деярли тақиқланган; фақатгина апрел ойида давлат социологик хизматидан «сирқиб чиққан» маълумотга кўра, апрелда - яъни эпидемия бошида - Минскда президентни 24% фуқаролар қўллаб-қувватлаган. Шундай қилиб, МСК Лукашенко учун 80% дан ортиқ овоз "чиқариб берган" сайловдаги қаллобликлардан кейин норозилик кўлами ажабланарли бўлмаслиги керак.
Демак, Лукашенконинг ағдарилиши муқаррарми?
Фақат охирги ўн йил ичида турли мамлакатларда инқилоблар турли шаклларини қабул қилди ва турли натижаларга олиб келди:
Украинада тинч норозилик намойишлари аввал ҳокимият зўравонлигини кучайтирди, кейин бу зўравонлик икки томонлама бўлди. Натижада инқилоб бошланганидан бир неча ой ўтиб, Киевдаги норозилик намойишлари қисқа, аммо қонли тус олгач, Виктор Янукович режими бир неча кун ичида қулаган, унинг сиёсий тарафдорлари ва хавфсизлик кучлари жанг майдонини ташлаб кетган. Ниҳоят, Москва Қримни қўшиб олди ва Шарқий Украинада уруш бошланди, унда айирмачилар Россия томонидан деярли очиқ қўллаб-қувватланди ва бу уларга нисбатан муваффақият келтирди.
"Араб баҳори" даврида Яқин Шарқ ва Шимолий Африкадаги қўзғолонлар турли мамлакатларда жиддий фарқ қилган. 2010 йил охирида биринчи инқилоб рўй берган Тунисда зўравонликлар бир неча ҳафта давом этди, шундан сўнг мамлакат Президенти Бин Али мамлакатдан қочиб кетди. Ливия ва Сурияда жаҳон ваколатларини ўз ичига олган шунга ўхшаш шароитларда фуқаролик урушлари бошланди. АҚШ ва Европа Иттифоқи давлатлари иштирокида Муаммар Қаддафий ағдарилди ва ўлдирилди, Башар ал-Асад Россия ва Эрон ёрдамида ҳокимиятни сақлаб қолди. Марокашда ҳамма нарса тинч намойишлар билан чекланди ва Иорданияда қирол намойишчиларнинг айрим талабларини қондирди, жумладан ҳукуматни ишдан бўшатди.
Таиландда ярим йил давом этган норозиликлардан сўнг 2014 йил ҳарбийлар тўнтариш амалга оширди. Венесуэлада 2019 йил бошидан амалда қўшҳокимлик мавжуд; президент Николас Мадуро мамлакатнинг бир қисми устидан ҳукмронлик қилиши асосан ҳарбийларнинг исён кўтаришга бир нечта ҳаракатларини бостирган армиянинг катта қисми содиқлигига таянади. Режимга ҳаттоки ҳалокатли иқтисодий инқироз, АҚШ санкциялари ва нефт нархининг 75 йил давомида энг паст даражага тушиб кетиши ҳам халал бермаяпти.
Белоруссиядаги вазият Венесуэладаги вазиятни бироз эслатиб юборади: у «пат»га яқин; режим, қонунийлигини йўқотганига қарамай - аҳолининг катта қисми ва сайлов натижаларини тан олмаган кўплаб хорижий давлатлар нуқтаи назаридан - содиқ хавфсизлик кучларига таяниб ва ташқи кучлар, биринчи навбатда, Россиядан умид қилиши мумкин. Бироқ, бу ўхшашлик тўлиқ эмас. Лукашенконинг хавфсизлик кучларини қўллаб-қувватлаш ва ўнлаб ва юз минглаб одамларни ҳаракатларда иштирок этишга сафарбар қиладиган, аммо уларга режимни ағдариш учун самарали механизм таклиф қила олмайдиган мухолифатнинг қатъийлиги, Беларусдаги қарама-қаршилик йиллар давом этади дегани эмас.
Инқилобнинг боришини қандай тахмин қилиш мумкин?
Ўтган 25 йил мобайнида ўнлаб мамлакатларда минглаб акцияларни ўрганишга асосланган моделлар мухолифат ҳокимиятга «тўлаш»ни таклиф қилаётган «нарх»га асосланиб, турли сценарийлар эҳтимоли ҳақидаги тахминларни таклиф қилмоқда.
Мухолифатнинг талабларига ва бу талабларни ҳимоя қиладиган қатъийликка боғлиқ "келишув" учун нарх бор. Шубҳасиз, нарх қанчалик юқори бўлса, режим ёки уни қўллаб-қувватловчи "коалиция" аъзолари муроса қилишга шунчалик тайёр.
Мухолифат ўз ҳаракатлари билан ҳокимиятга олиб келиши мумкин бўлган "ҳалокат" нархи бор. Бу қанчалик юқори бўлса, режим (ёки унинг иттифоқчилари) келишиш эҳтимоли шунча юқори. "Ҳалокат" жуда бошқача бўлиши мумкин: норозилик корхоналар нормал фаолият кўрсатишига халал берадиган иқтисодий ҳалокатдан молия тизими, транспорт, ижтимоий ҳалокатларгача, буларнинг охиргиси зўравон ҳаракатларни ўз ичига олиши мумкин. Бироқ, иккинчидан, расмийлар кўпинча рози бўлишга эмас, балки бостиришга мойиллик билдиради.
Ҳар икки нархлар паст бўлса - яъни, кичик талаблар билан алоҳида зўравонликларсиз ва кам сонли ҳаракатлар бор - ҳокимият одатда норозиликларга эътиборсиз бўлишни афзал кўади. Бу норозилик намойишларининг энг тез-тез учрайдиган туридир. Бунга Хабаровскда содир бўлаётган воқеа яққол мисол бўла олади.
Агар талаблар нисбатан юмшоқ ва норозиликларнинг ҳалокатли кучи катта бўлса, ҳукумат муросага мойил бўлади. Бундай эпизодлар Россияда ҳам содир бўлади: масалан, Бошқирдистонда фуқаролар табиий ёдгорлик — Куштау тоғида оҳактош олишга норозилик билдирдилар. Намойишчилар конни улардан қўриқлаётган ОМОНга қарши зўравонлик ҳаракатларини олиб боришга тайёр эдилар, бироқ Республика ҳукумати "сиёсий ҳалокат" келтирмасликни танлади ва ишлаб чиқаришни тўхтатди.
Агар келишув нархи юқори бўлса - намойишчилар режимни ўзгартиришни ёки жиддий модернизация қилишни, ҳуқуқ - тартибот идораларини чуқур ислоҳ қилишни талаб қилади, аммо "ҳалокат" нархи (яъни намойишчилар режимга олиб келиши мумкин бўлган ноқулайликлар) нисбатан кичик бўлса, ҳукумат кўпинча норозиликларни бостиришга мойил бўлади. Бу қисман Москвада кузатилган 2011-2012 йилги қиш-баҳордаги норозиликлари натижаларини эслатади.
Кучдан ҳаддан ташқари кўп фойдаланиш намойишчилар жиноятчиларни жазолашни талаб қилса ёки зўравонликка ўзлари мурожаат қилса, норозилик намойишлари кўламини ошириши ва муросага эришиш харажатини ошириши мумкин. Айнан шундай ҳолат 9-12 август кунлари Минск ва Белоруссиянинг бошқа шаҳарларида бўлиб ўтди, мухолифат ҳокимиятни ўзгартириш (янги — адолатли — сайловлар ўтказиш) ҳақида режимнинг яшаши учун номақбул шиорлар билан дарҳол чиқди. Мухолифат хавфсизлик кучларидан зўравонликларга дуч келгач, намойишлар кўлами ошди.
Шубҳасиз, Лукашенко мухолифат ўзига келтириши мумкин бўлган «ноқулайликлар» ҳажмини нотўғри ҳисоблаб чиқди. Ҳатто норозиликларнинг куч билан бостиришни қийинлаштираиган кўламга етиши, иқтисодий воситалар – иш ташлашлар, йирик корхоналар аксарияти тўхтамасада, замонавий хусусий бизнес учун витрина бўлиб хизмат қилган IT-компаниялар раҳбарияти жамоавий норозилиги – «ҳалокат» нархини оширди ва зўравонликни минимал кўринишга олиб келди.
Ниҳоят, Белоруссияда 12 августдан кейин бўлгани каби мураккаб ва ноаниқ комбинациялар мавжуд. Кўриниб турибдики, муроса баҳоси ҳам, "ҳалокат" баҳоси ҳам бирдек юқори. Тадқиқотчилар бу ҳолатда, одатда, режимлар зўравонликка қайтишга мойиллигини аниқлашган.
Бу амалда нимани англатади?
Режимнинг вазифаси қийин — мухолифат координаторлари ва иш ташлашлар ташкилотчиларини мақсадли жавобгарликка тортишга ўтиши учун норозилик намойишлари ва уларнинг харажатлари кўламини камайтиришга ҳаракат қилиш. Муқобил вариант - намойишчиларнинг талабларини юмшатишга ҳаракат қилиш, масалан, уларга ҳокимиятни дастлабки ўзгартирмасдан янги сайловлар шаклида муросага келиш таклиф қилиш - энди амалга ошмайди. Бироқ, ҳеч ким режим мутлақо монолит ва ўзининг "нарх кўрсаткич" ҳисоблаб чиқиши мумкин бўлган одам йўқ, деб ишонч билан айтолмайди.
Намойишчилар, албатта, улар ўз мақсадларига ҳақиқатда эришиш истагида бўлса, икки "нарх кўрсаткич" ўртасидаги фарқни ошириши — режим аъзоларининг камида бир қисми учун келишув нархи уларни таҳдид солаётган «ҳалокат» кўлами анча паст бўладиган қилиш учун. Мухолифатнинг реакцияси учун иккита вариант мавжуд: қарама-қарши зўравонликка тайёргарлик кўриш, яъни "ҳалокат"ни (Майдан варианти) ошириш ёки "ҳукмрон коалиция" (яъни хавфсизлик кучлари) камида бир қисмига бўлган талабларини юмшатиш лозим.
Зўравон қарама-қаршиликлар варианти мухолифатга маъқул кўринмайди: намойишчиларнинг салмоқли қисми бу ғояга қўшилмайди. Бундан ташқари, намойишчилар томонидан зўравонлик режимнинг зўравонлигини қисман қонунийлаштириши мумкин — уйда бўлмаса, Москва ёки Пекиндаги каби айрим хорижий хайрихоҳлар билан.
"Талабларнинг камайиши" варианти мухолифат (кимнинг тимсолида эканлиги ҳали аниқ эмас) Лукашенкони "ОМОН Президенти" сифатида тотал тасвирлаш ва масхаралаш фикридан воз кечишини назарда тутади. Бу вариант, масалан, 2019 йилда Боливияда иш берган, полиция Президенти Эво Моралес қўллаб-қувватлашни рад қилганда, у мамлакатни тарк етишга мажбур бўлди. Венесуэлада бундай вариант мавжуд эмасди, бу ерда бошқа ҳар бир маънода — иқтисодиётдан тортиб сайловларни қўллаб-қувватлашгача учун иқтисодиётдан-режими Боливияда анча кам мустаҳкам эди. Хавфсизлик кучлари билан музокара олиб бориш учун мухолифатга намойишчилар номидан гапира оладиган самарали сиёсий тузилма керак. Мухолифат уни сайловлардан олдин ҳам, норозилик намойишлари бошланганидан кейин ҳам ярата олмади.
Аммо асосий муаммо шундаки, ҳуқуқ-тартибот идораларида люстрация – масалан, Чикаго университети профессори Константин Сонин фикрича - ҳокимиятга келган тақдирда мухолифатнинг энг оқилона иқтисодий дастури асосига айланиши керак. Шу пайтгача хусусий бизнесга аралашган ҳуқуқ-тартибот идораларидаги ўзгаришларсиз маҳаллий ва чет эл инвестициялари киритиш имконсиз эди
Бироқ, вақт ҳали мухолифат учун ишлаётгандай: дунёда норозиликлар тадқиқотчиларининг фикрича, намойишлар қанча узоқ давом этса, режимга етказилган ҳалокат нархи шунча юқори бўлади. Белоруссияда бу ҳукуматнинг молиявий аҳволи тобора ёмонлашаётганини англатади: бюджет аллақачон танқис бўлиб қолган ва норозилик намойишлари бошланганидан кейин мамлакат аслида чет элдан қарз олиш қобилиятини йўқотган. Камомаднинг ошиши (дарҳол эмас) Лукашенконинг хавфсизлик кучлари "иши"га тўлаш учун пул топа олмаслигига олиб келиши мумкин.
Бироқ, Лукашенко ташқи қўллаб-қувватлашга умид қилмоқда (Венесуэла Президенти Мадуров каби): Россия ҳар доим режим намойишчиларнинг ҳаракатларидан зарар кўрадиган баъзи йўқотишларни қоплаши мумкин. Эҳтимол, назарий жиҳатдан Москва Лукашенкони қўллаб-қувватлашни рад этиши мумкин (Кремлга яқин сиёсий таҳлилчилар шунга шаъма қилмоқда), аммо бунинг учун муқобил вариант - Белоруссияда Россия ҳукумати биргаликдаги келажакни муҳокама қиладиган сиёсий тузилма талаб қилинади.
