Агностицизм масаласи ҳар қандай теологик баҳс-мунозаралар учун катта аҳамиятга эга, чунки агностицизм кенг доирадаги динлар билан бир вақтда мағрурларча бирга мавжуд бўлади, алоҳида ёки қарама-қарши теологик позицияга йўл қўймайди. Ушбу атама муаллифи саналган Томас Генри Гексли (Thomas Henry Huxley) 1869 йил айтганидек: “Агностицизм бу дин эмас, балки моҳияти умумий тамойилнинг қатъий қўлланилишидан иборат бўлган усул...
Ижобий: бу тамойил ақл масалаларида ҳам ифодаланиши, ўз тасаввурида шу қадар узоқ бориши мумкинки, бу сизни бошқа фикрларсиз олиб кетиши мумкин. Салбий: ақл масалаларида, исботланмаган ёки равшан бўлмаган хулосаларни шак-шубҳасиз хулосага айлантирманг”.
Гексли таъкидлаганидек, бу сўзнинг ўзи диний эътиқодлар тўпламини белгиламайди, аксинча, барча билимларга, шу жумладан дин эълон қилган нарсаларга оқилона ёндашувни талаб қилади. Аммо "агностицизм" сўзи метафизикада энг кўп ишлатиладиган атамалардан бирига айланиб, кенг қўлланилмоқда.
Турли вақтларда, бу атама диндорлик ва диний мақсадларнинг самимийлиги даражасида турлича бўлган бир қатор шахсларга ёки кичик гуруҳларга нисбатан қўлланилган. Бир томондан, унинг вакили бўлган ўз динида асосли ҳақиқатга дуч келмаган солиҳ изловчилар ўрин олади. Бироқ, кўпинча диний эътиқодга эга бўлмаган одамлар ушбу атамани шахсий қизиқишларни оқлаш учун ишлатадилар ва шу билан диний далилларни жиддий текшириш масъулиятидан қочишни қонунийлаштиришга ҳаракат қиладилар.
Замонавий инглиз тилидаги Оксфорд луғатида топилган "агностик" атамасининг замонавий таърифи бу атамани Гексли изоҳига унчалик мос келмайди; аммо, бу сўзнинг энг тарқалган замонавий тушунчаси ва ишлатилишини англатади: агностик – бу "Худонинг мавжудлигини исботлаб бўлмайди, деб ҳисоблайдиган одам". Ушбу таърифга кўра, агностикнинг Худога бўлган нуқтаи назари гравитация, энтропия, мутлақ нол, қора туйнуклар, ақлий телепатия, бош оғриғи, очлик, жинсий интилиш ва одамнинг руҳи - кўз билан кўриб ёки қўл билан ушлаб бўлмайдиган, лекин шунга қарамай, бу аниқ ва равшан бўлиб чиқадиган субъектларга қўлланиши мумкин. Маълум бир нарсани кўриш ёки унга тегиш имконсизлиги уларнинг мавжудлигини инкор этмаслиги аниқ. Диндорларнинг таъкидлашича, Худонинг мавжудлиги бу воқеликлардан биридир, агностик эса токи далил-исботлар келтирилмагунга қадар бундай имон ҳуқуқини ҳимоя қилади.
Дарвоқе, ҳеч нарсани мутлақ исботлаб бўлмаслиги фалсафаси, шубҳасиз, Александр Македонскийнинг юнон суд файласуфи, "скептицизмнинг отаси" сифатида тан олинган Элидалик Пиррондан келиб чиққан. Гарчи маълум бир скептицизм нормал ва ҳатто ҳимоя қилувчи саналса ҳам, Пиррон томонидан қабул қилинган ҳаддан ташқари позиция бироз қарама-қаршидир. Нима учун? Сабаби, астойдил ишонган пиррончи скептицизм скпетигини (яъни нормал фикрлайдиган одамни) саволга тортади: “Сиз ҳеч нарса аниқ маълум бўлиши мумкин эмаслигини айтасиз... шундай экан, бунга қандай амин бўлишингиз мумкин?” Мантиқий фикр душманлари парадоксал ва фалсафий компостнинг бундай тўплами томонидан катта миқдорда чалкашликлар яратиши мумкин. Катта хавфлардан бири ўз хоҳишига кўра қарор қабул қилиш фойдасига мантиқдан воз кечиш тенденцияси ҳисобланади. Бошқа бир – соғлом фикрни бостириш учун ақлий "акробатика"га ботишдир.
Инсоният шуни англаши керакки, агар ақл-идрок ҳукм сурадиган бўлса, ўжар ношукур одамлар уларнинг бошига жуда кўп марта олма тушганда бироз аҳмоқона бўлиб кўринишади. Шундан сўнг, ақл-идрокка эга одамлар йўқолиб бораётган паст даражадаги ишончни (ёки статистик таҳлил соҳасидаги P-қийматлари) йирикроқ, баландроқ ва қаттиқроқ олмадан умид қилишни бошлашлари ёки назарий жиҳатдан ишончсиз пиррончиларни ишонтиришлари ёки шунчаки уларни тенгламадан олиб ташлашга ишонтиришлари мумкин.
Шундай қилиб, умумий тушунча (ва тажриба) асосида, кўпчилик ҳар қандай назарияни, улар кенг маънода исботланганми ёки йўқми, энг асосланган деб тан олади. Шундай қилиб, кўпчилик одамлар гравитация, энтропия, мутлақ нол, қора туйнуклар, очлик ва муаллифнинг бош оғриғи ва ўқувчининг кўзи тез чарчаши назарияларини тан олади - ва ҳақиқатан ҳам улар ҳақ бўлади. Бу нарсалар мантиқийдир. Бу динга ишонувчиларнинг фикрига кўра, бутун инсоният Худо ва инсон Руҳининг мавжудлигини кўпгина мўъжизалар яратилганлигининг далиллари туфайли тан олишлари керак, бунда Яратувчининг ҳақиқатини қўллаб-қувватлаш учун ишонч даражаси чексиздир ва Р-қиймати Р- сони охирги рақамига қараганда камроқ ва ноаниқроқ нарсага камаяди.
Томас Генри Гексли томонидан «агностик» атамасининг кашф қилинишига келадиган бўлсак, у қуйидагича изоҳлаган, иқтибос:
«Все многообразие философского и теологического мнения было представлено там (в Метафизическом Обществе), и выражало себя в полной открытости; многие мои коллеги были -истами того или иного рода; и, какими бы добрыми и дружелюбными они ни были, я, человек без тряпки с меткой, которой можно прикрыться, не мог оказаться неимеющим некоторых тревожных чувств, которые должны были беспокоить лису, когда, после выхода из ловушки, в которой остался ее хвост, она представляла себя своим товарищам. Поэтому я призадумался и изобрел то, что, как я полагал, будет соответствовать термину "агностик"»[2].
«У ерда (Метафизик Жамиятда) фалсафий ва диний қарашларнинг хилма-хиллиги тўлиқ ифода этилган ва ўзини тўлиқ очиқликда акс эттирган; менинг кўп ҳамкасбларим у ёки бу турдаги -истами эди; улар қанчалик меҳрибон ва дўстона бўлишларидан қатъи назар, орқасида яшириниш мумкин бўлган бир латтасиз одам, тузоқдан чиққан ва думи қолиб кетган тулки ўзини ўртоқлари олдида тасаввур қилганда безовта қилиши керак эди. Шунинг учун мен бу ҳақида ўйладим ва "агностик" атамасига мос келадиган бир нарсани ихтиро қилдим».
Юқорида айтилганларга мувофиқ, "агностик" ёрлиғи билан танилган шахслар ушбу атама бу метафизиклар доирасидаги шахснинг ўзини ўзи аниқлашнинг битта инқирозидан келиб чиққан замонавий ихтиро эканлигини тан олишлари керак. Атамани ўйлаб топган одам ўзини ёрлиқсиз, худди қуйруқсиз тулкига ўхшаган одам деб таърифлайди - иккаласи ҳам маълум даражада шахсий қобилиятсизликни тушунишни англатади. У эркаклик ғурурининг қайси қисмини пружинабоп диний сир-асрор комида қолдирди? Кўриниб турибдики, Гексли, бутун тарих давомидаги кўплаб таниқли метафизиклар ва илоҳиётчилар сингари, унинг Худо ҳақидаги тушунчасига мос келадиган догматик илм топа олмаган.
Юқорида айтилганлардан қатъи назар, ҳатто бирон киши Гексли илгари номаълум, аммо қадимий илоҳиётга ёрлиқ ёпиштиришдан бошқа ҳеч нарса қилмаган деб таъкидласа ҳам, "нима қилибди", деган икки сўзли савол яна хаёл сўқмоқларидан ўтади. Теологияга ёрлиқлар ёпиштириш объектив ёки муҳим деб тан олишни англатмайди. Агар концепция учун аҳамиятга эга бўлса, унда одам илгарироқ - масалан, 1800 йил олдин ва Исо алайҳиссалом каби пайғамбарнинг таълимотларида айтилган деб шубҳа қилади. Шунга қарамай, пайғамбарлар, шу қаторда Исо Масиҳ ҳам ўзгача бир хабарга эга эдилар, уларнинг маъноси Худо ҳақиқатини ўз кўзлари билан кўра олмасликларига қарамай, мутлақ исбот йўқлигига ишонч учун мукофот эди.

Гексли фикрлари таҳлили

«Гекслига кўра, "агностик" сўзи илк черков тарихидаги «гностика»га қарама-карши сифатида ишлаб чиқилган бўлиб, шунчаки теизм ва насронийликка эмас, балки атеизм ва пантеизмга қарши туриш учун ҳам мўлжалланган. У ушбу сўзнинг Худони билмасликдан кўра, Унинг мавжудлиги муаммоси ҳал қилинмаслигига қатъий ишончни одоб ридоси билан қоплашини хоҳлади».  
Думсиз тулки "одоб-ахлоқ ридоси"ни излайдими? Шундай қилиб, ким уни айблаши мумкин? Атрофдаги вазиятни ҳисобга олган ҳолда, бу қийин ва қарама-қаршиликларга бой бўлган давр эди. Кўплаб зиёлилар бироз умидсизликка тушиб, ўзларини нафақат думсиз, балки тананинг бутун пастки қисмисиз ҳам тасаввур қиларди. Ўша пайтда ва Гекслининг кўрсатган жойда таъкидлашича, амалий жиҳатдан танлов насронийлик ёки ҳеч нарса томонида бўлган, илоҳий қийинчиликлар устида фикр юритган ҳар қандай киши ҳар қандай эксклюзив насроний клубларининг аъзоликка қасамёдини қайта кўриб чиқишга мажбур бўлган. "Агностицизм" атамасининг ихтиро қилиниши, шубҳасиз, ақли расо эркаклар ва аёллар томонидан обрўсизлантирилиши мумкин бўлган. Лекин мақбул келадиган муқобил вариант инглиз тилида сўзлашувчи дунёга ҳали тақдим этилмаган жойларда одамлар билан иш олиб боришдаги умидсизликдан келиб чиққан. Худога ишонган, аммо унинг пайдо бўлиши ҳақида диний эътиқодга ишонмаган киши нима қилиши мумкин эди? Қочиш ягона муқобил вариант эди, Гексли айнан шундай қилди. У илм-фанга содиқлигини билдирган ҳар бир кишига ҳаддан ташқари қизиб кетган, гавжум бўлган диний мунозарали хоналардан шахсий эътиқодларнинг ўз кабинетига кўчирилишини таъминлайдиган қадимги тушунчани ўзида мужассам этган атамани киритди.
Бироқ ушбу атама Гексли даврида жиддий диний мунозаралар таъсиридан қочиб кетганларга ҳамма учун очиқ бўлга ҳимоя клапанини тақдим этганига қарамай, савол туғилади: "Ушбу атама ҳозирги кунда аҳамиятга эгами?" Концепция ҳақиқати мавжуд бўлиб қолавермоқда, лекин масала концепцияда ҳақиқат бор ёки йўқлигида эмас, балки ҳақиқатда қиймат борми. Устунда ҳақиқат бор, лекин унинг қиймати қандай? Оддий шароитларда жуда ҳам кичик.
Шундай қилиб, бир томондан, "нима қилибди?" омили қолади. Худо ҳақидаги исбот қилиб бўлмайдиган саволнинг эски концепциясини қамраб олиш шунчалик аниқ ва амалий бўлиб туюлади, лекин исботлаб бўлмаслик концепцияси кимнингдир Худога бўлган ишончини ўзгартирадими? Одам сон-саноқсиз эътиқод/худосизлик тизимларидан бирини қабул қилиши, шу билан бирга, Худонинг ҳақиқати исботланмаслигини тан олиши мумкин. Бироқ, бундай тан олиш ҳар бир одамнинг юраги ва онгида сақлайдиган ишонч, эътиқод чуқурлигини ўзгартирмайди.

Одамларнинг кўпчилиги бу ҳақида билади

Бир неча жонкуярлар ўзларининг динларини ёки Худонинг мавжудлигини мутлақ ва рад этиб бўлмайдиган далиллар билан қўллаб-қувватлаш мумкин деб ҳисоблашди. Борган сари ақлли ва кўп маълумотдан хабардор одамлар томонидан кучайиб бораётган қарама-қаршилик яҳудий ва насроний динларининг руҳонийларига жуда катта далилларни юклади. Олдинги даврларда исённи бостиришнинг амалий чораси сифатида бидъатнинг айбловларини келтириб чиқарадиган саволлар ва қарама-қаршиликлар одатий ҳолга айланди ва жавоб беришга лойиқдир. Черковнинг бундай сўровларга жавоб бериши мантиқ ва инсон тажрибасига боғлиқ эмас, шунинг учун руҳонийлар кўпинча нажотнинг бошқа усулига эга эмаслар, шунчаки савол шаклида савол берувчига қарама-қарши фикрни келтириб чиқаради: "бу Худонинг сири, шунчаки сизда иймон бўлиш керак». Суҳбатдош қуйидагича жавоб бериши мумкин: "Лекин менда эътиқод бор - Худо барча саволларимга жавоб берадиган илоҳий қонунларини очиб бера олишига ишонаман", фақат суҳбатни давом эттириш учун "яхши, бу ҳолда сиз кўпроқ ишонишингиз керак". Бошқача қилиб айтганда, одам савол беришни тўхтатиши ва бу жавоблардан қониқиши керак. Ҳаттоки бу мантиқий маънога эга бўлмаса ҳам ва ҳатто асосий Муқаддас Матнлар бошқа нарсани ўргатса ҳам.
Шундай қилиб, сўнгги бир неча асрлар давомида, кўплаб яҳудий-насроний мазҳаблари иерархияси насронийлик тарихининг ибтидосида (яъни яхшироқ билганлар даврида) шафқатсиз, шубҳасиз, бидъатчи мазҳаб саналган гностик мафкурасининг танасининг тебранадиган, эгилган, тебранадиган қўлларига қарши юқоридан инъом этилган мантиқ ёрдамида орқага улоқтириб ташланди. Сценарийни ғалати деб айтиш камлик қилади; бу гўёки қуйидаги сўзларни айтгандай: “Албатта, бу печка ўтган йилги моделдир. Прототиплар ишламайди. Аслида улар портлаб кетган ва улардан фойдаланган одамлар ёниб кетган, аммо биз барибир уларни нима бўлганда ҳам қайтариб олиб бормоқдамиз, чунки бизга пул керак. Аммо биз сизга ваъда берамиз, агар ишонсангиз – демоқчиман-ки, ҳақиқатан ҳам ишонинг - кейин сизга ваъда берамиз, ҳаммаси яхши бўлади. Ва агар у сизнинг олдингизда портласа ҳам, бизни айбламанг. Шунчаки сиз етарлича ишонмадингиз". Ачинарлиси шундаки, кўп одамлар нафақат бундай печкаларни сотиб олишади, балки уларни ҳар бир боласи учун қолдиради.
Умуман олганда, токи илмли «қавм» кўпроқ нарсадан хабардор бўлмагунга қадар, руҳонийлар насронийликни илм-фанга асосланган деб билишган. Асрлар давомида улар Инжилга эга бўлишларига йўл қўйилмади, итоатсизликда фош қилинганлар баъзида ўлим билан жазоланишди. Фақатгина ушбу қонуннинг бекор қилиниши, Европада қоғоз ишлаб чиқаришнинг бошланиши (14-аср), матбаа ихтиро қилиниши (15-асрнинг ўрталари) ва Инжилнинг инглиз ва немис тилларига таржима қилиниши билан Библия оддий саводли ўқувчига тақдим этилди. Шунда оддий одамларнинг биринчи марта Муқаддас Матннинг асосини ташкил этувчи таълимот билан танишиш, таҳлил қилиш ва танқидий баҳо бериш имконияти пайдо бўлди. Бундай таҳлил руҳонийларнинг далилларини пучга чиқарганда, қизиқ бир воқеа юз берди - кўплаб насроний мазҳаблари қарийб 2000 йиллик тарихга эга бўлган таълимот илм-фанга асосланиши керак, деган эътиқодни рад этишди ва бунинг ўрнига нажот ғоясини руҳий йўл-йўриқ ва имон орқали қутқариш ғоясини илгари суришди. Кўр-кўрона, ўйламасдан (ва шунинг учун сўзсиз) риоя қилишга алоҳида эътибор қаратилди.
Янги черковда пайдо бўлган замонавий "руҳий" баҳоналар қадимги гностикларнинг бидъатчи "сирли эксклюзивлигини" тақлид қилиб, таниш тенденцияларни маъқуллаб туради, масалан: "сиз шунчаки тушунмаяпсиз, сизда менда бўлгани каби Муқаддас Руҳ йўқ" ёки "сиз сиз шунчаки ҳидоят нури билан юришингиз керак - меники текис, лазер ва ксенон каби равон, лекин сизники хиралашган ва милтиллаб турибди" ёки "Исо менинг ичимда яшагани каби сизнинг ичингизда яшамайди". Шубҳасиз, ҳар қандай нотиқнинг «мен ўзгачаман, шундай эмасми» маънода шахсий «эго»сига ҳавола қилади, лекин кимдир руҳий эксклюзив йўлларга ишонишни талаб қилса, шубҳасиз, бошқалар хаёлот ва ҳақиқат ўртасидаги фарқни муҳокама қилишни талаб қилишади. Т.Г. Гексли, шубҳасиз, бундай бас-мунозарани олиб боришдан хурсанд бўларди.
Муаммо шундаки, сирли ўзига хосликни йўл-йўриқ ва/ёки нажот калити сифатида эълон қилиш бу Худо ўзбошимчалик билан "қутқармаслик"дан воз кечганлигини англатади ва бу худо суратидаги ғоя эмас. Худо бутун инсониятга Унинг таълимотлари тўғрисидаги ҳақиқатни тан олишлари учун тенг имконият берганида мазмун чексиз кўп эмасми? Шунда Унинг далилларини кўриб чиқиш учун келтирганлар мукофотга лойиқдир, инкор қилганлар эса тасдиқ, ишонч ва керак бўлганда ибодат қилмаганликлари учун жазоланадилар.
Бироқ, афсуски, хатонинг табиати шундаки, камдан-кам хатоларга йўл қўядиганлар ўзларининг нотўғри тушуниш борасида хатоларини тан олишлари мумкин; гностикларнинг табиати шу борада ўхшашки, улар қоидага кўра, негизининг ёлғонлигини тушуниш учун ўзларини қониқтирадиган, худбин фалсафасига ҳаддан ташқари муҳаббат билан қарашади. Дарҳақиқат, мукаммал ва бенуқсон хизмат кўрсатиши билан шуҳрат қозонган беш юлдузли ресторанда официант шўрвага туфлашига ишониш қийин. Ташқи кўриниши ва таъми шунчалик яхши бўлиши мумкинки, бу ҳақиқатга зид келади. Аммо хўжайин ҳақиқатни ифодаловчини унинг уйидан касалликни қувиб чиқармоқчи бўлган самимий хайрихоҳ эмас, балки серташвиш мижгов деб ҳисоблайди.

Динларнинг бузилиши натижалари

Нима учун замонавий одамлар бидъатга (гностицизм) қайтмоқдалар, тағин ҳатто кўплаб диний муассасаларнинг расмий рухсати билан? Бунинг ажабланарли жойи йўқ. Ҳозирги яҳудийлик ва насронийликнинг ҳеч қандай мантиқий ҳимояси Библия оятларини таҳлил қилиш босимига бардош бера олмайди, шунинг учун бу "мистик ўзига хослик", худди йўқ қилинмоқчи бўлган доктринал статус-кво қалъаси олдидаги сўнгги ҳимоя тўсиғи каби бўлиб қолмоқда. Насроний-яҳудий мазҳаблари аллақачон катта тарафдорларнинг оқимини ҳис қилдилар, қолганлари (аксарият қисми) "агностицизмга ишонишга", яъни аввалгидек Худо борлигига ва Унга яқинлашишга имкон берадиган баъзи аниқ таълимотларга ишонишга мажбур бўлмоқдалар, аммо шу билан бирга ҳеч қандай эътиқод объектив равишда исботланмаслигини тушуниб етмоқдалар.
Ушбу концепцияга Эммануил Кант «Соф идрок танқиди», Уильям Гамильтон «Шак-шубҳасизлик фалсафаси» (1829) ва Герберт Спенсер «Тамойиллар»да (1862) асос солган, Томас Генри Гексли эса бу фикрларни бирлаштирган ва оммалаштирган.
Хўш, агностицизм тушунчаси бирон бир аҳамиятга эга бўладими? Агар фақат у керак бўлганлар учун қадрли бўлган қоя миолига қайтадиган бўлсак, унда агностицизм фақат теологик ҳимоя тизимига эҳтиёж сезадиганлар учун керак. Бундай илоҳиётдан холи бўлганлар диний мунозараларни агностик қалқон ёрдамида рационал далилларни рад этиш билан якунлашади. Кўпчилик учун бу ҳеч нарса қилмайдиган ва ҳеч нарсани ўзгартирмайдиган қоя, холос. Метафизик маконни эгаллаб турган кучсиз ва ўз-ўзидан аён бўлган палахса.
Шу муносабат билан Исломни ўрганиш қизиқуварли фикрга олиб келади. Англияда Ислом тўғрисида билимлар фақат 1649 йил Қуръоннинг француз тилига Андрэ дю Рие (Andre du Ryer) томонидан қилинган таржимасини Александр Росс инглиз тилига таржима қилинганидан сўнг пайдо бўлди. Қуръонни инглиз тилида нашр этишнинг биринчи уриниши душманлик ниятда бўлиб, хатоларга тўла ва динни объектив баҳолашдан узоқ эди. Таржимон насроний ўқувчига мурожаатида шундай ёзади:
"Ҳақиқатга қарши шунча мазҳаблар ва бидъатчилар бирлашганда (муаллиф насронийликни назарда тутади) ва Муҳаммад улардан бирига айланмоқчи бўлса, менинг назаримда уларнинг ҳақиқий юзларини кўрсатиш яхшироқдир, чунки душманни ҳақиқий тарзда кўриш унга қарши туришга тайёр бўлади ва умид қиламанки, унинг устидан ғалаба қозонамиз. Ушбу асар сизга қўпол, қарама-қаршиликларга бой, ҳақоратли, бемаъни нутқлар ва ҳикоялар тўпламига ўхшайди... Мен буни сизга шундай тақдим этаман, мен уни фақат француз тилидан таржима қилишга ҳаракат қилдим ва гарчи бу оламнинг энг катта бўлмасада, муҳим қисмини заҳарлаган заҳар бўлса ҳам, бу (заҳар) сизга заҳарга қарши восита бўлиши ва насронийлик руҳини қўллаб-қувватлаши мумкин".
Таржимоннинг тарафкашлиги шубҳасиздир. Ғарбликларнинг онгида бирон бир ижобий из қолдиришга қаратилган хатоларга тўла таржимаси билан ўқувчини ажаблантириши даргумон. Джордж Сейл, унчалик мутаассир бўлмасдан, чироқ билан қуролланиб, яна бир таржимага уриниб кўрди ва Россни танқид қилди:
«Инглизча вариант бу – Дю Рейнинг таржимасидан бошқа бир нарса эмас, шунда ҳам жуда сифатсиз таржима. Араб тилини умуман билмайдиган, француз тилидан эса маҳоратли бўлмаган Александр Росс Дю Рейнинг хатоларини ўз хатолари билан янада бойитди. Ҳаттоки энг мукаммал китоб матнини ҳам кулгили қилиб қўядиган унинг матнидаги бемаъниликни-к қўяверасиз»[1].
Шундай қилиб, фақат 1734 йилга келиб ғарб олами Джордж Сейл томонидан аниқроқ ифодаланган, лекин хамон ўша хунук ният билан қилинган Қуръоннинг мазмуний таржиаси билан танишиш имконига эга бўлдилар.
Жорж Сейлнинг қарашлари ҳақида унинг биринчи саҳифалардаги ўқувчига қилган мурожаати дарак беради:
«Улар, афтидан, насронийлик дини ҳақида ёмон фикрдалар ёки уни мутлақо билмайдилар… Бироқ, нима бўлганда ҳам, нодонлик ёки адолатсиз ниятлар асосида қилинган таржималардан кейин аслият ҳақида нотўғри таассуротга эга бўлганларни хабардор қилиш зарур…».

Шунингдек:
«Протестантлар Қуръонга қарши ёлғиз ўзлари муваффақиятли ҳужум қила олмаган бўлардилар. Улар учун, ишонаманки, ағдарилиш тақдир қилиб битилган».
1861 йил Джон М. Родвеллнинг таржимаси чоп этилиши шарқшуносликка қизиқишнинг ўсиши билан мос келди. Ғарбий Европа ислом билан танишишининг айнан шу даврида Гексли агностицизм ғоясини таклиф қилди.
Кўплаб мусулмонлар ҳайрон қолиши мумкин: агар у бизнинг ислом ҳақида объектив ва аниқ ахборот билан одамларга, маданиятга ва динга улкан космополитик таъсирли эркин саёатлар «ахборот» асримизда яшаганида, Гексли ўз фикрини ўзгартирган бўлармиди? Қизиқ фикр. Бир вақтлар (юқорида айтиб ўтганимдек): "... агар бирон бир Олий Куч мендан нима тўғри деб ўйлашга ва мени тонгда уйғониб, каравотимдан туришдан олдин ҳар куни жиринглайдиган соат каби бир нарсага айлантириб қўядиган маънода тўғри ҳаракат қилишга мажбур қилиб қўйганида эди, мен бундай таклифга жуда қизиқиб қолган бўлардим" деган одам қандай танлов қилган бўларди? Бундай одам учун Ислом қонунлари нафақат жозибали, балки жуда мақбул бўлиши мумкин бўларди.
Мен ушбу бобни агностицизм кўп динларда тан олинган таълимотлар билан бирга мавжуд бўлади деган фикрдан бошладим. Ва шу асосда доктринал тарафдорларни бир нечта функционал қуйитоифаларга бўлиш мумкин. Масалан, Худонинг мавжудлигини ва ниҳоят исботлаш мумкин бўлиши учун тушунадиган ортодоксал насронийлар ёки маънавий элита бўлиш мақсадида Худонинг ҳақиқати тўғрисида билимга эга бўладиган гностик насронийлар, шунингдек, Унинг мавжудлигини исботлашнинг имконсизлигини англаб етган ҳолда Худога ишонишда давом этаётган агностик насронийлар ҳам бор. Ушбу кичик гуруҳларнинг ажралиб турадиган фарқи эътиқод мавжудлигида эмас, балки уни асослашга уринишда.
Бундан ташқари, аксарият динларни алоҳида издошлар таълимот доирасида эътиқодни қандай асослашга ҳаракат қилишига қараб ажратиш мумкин. Бироқ, охир-оқибат, бу бўлиниш фақат академик қизиқиш уйғотади, чунки қандай қилиб ва нима учун ишониш кераклиги ҳақидаги савол фақатгина эътиқоднинг мавжудлигига Худо ўзгарадими ёки йўқми, нима учун бу содир бўлмоқда деган саволдан кўпроқ таъсир қилмайди.

Озига қаноат қилиш

Бир пайтлар «Модомики фақат денгиз бор ва ҳеч қандай қуруқлик йўқ деб ўйлар эканлар, демак улар моҳир денгизчилар эмас» деб фикр билдирган Фрэнсис Бэконга қайтайлик. Диндорлар атеистлар ва агностикларга Худо борлигини доимо эслатиб туришлари керак, улар Уни кўрганми ёки йўқми, уларга керакми ёки йўқми, далиллар бор ёки йўқлигидан қатъи назар. Энг муҳим далил шундаки, улар кўз юмадиган ҳақиқат бир кун келиб шубҳасиз ҳақиқат билан очиб берилади: баъзилар учун қувонч лаҳзаси, бошқалари учун чуқур афсус ва даҳшат бўладиган кун келади.
Бу фикрни қабул қилиш учун жуда кўп одамлар Қиёмат кунини кутиши шарт эмас, чунки ўз ҳаётида ҳал қилиб бўлмайдиган синовларга дуч келган ҳар бир киши, албатта, диндорга айланади. Бундай умидсизликка тушган фурсатларда одамлар ички ҳис-туйғу билан Худодан ташқари яна кимдан ёрдам сўрашади? Ҳа, садоқат ҳақидаги ваъдаларни ҳамма ҳам бажармайди, лекин ҳақиқат барибир ҳақиқат бўлиб қолаверади - ваъда берилди. Бу шунчаки хотиранинг бирон бир бўшлиғига жойлашади.
Бундай риёкорга қандай қилибдир ёрдам мумкинми борми? Афтидан, йўқ. Худони ва ҳаётни Унинг амрларига биноан гуноҳларни ювишда билиш ғояси фақат унинг мақсади бажарилгунга қадар амал қилади, шу билан бирга инсон Худонинг шартларига бўйсуниш истагини намойиш этади. Масалан, Авлиё Августиннинг «Da mihi castitatem et continentiam, sed noli modo» ("Раббим менга покликни ва вазминликни юборсин, лекин ҳозирнинг ўзида эмас!") деган манфур дуосини олайлик. Бу бир томондан Худога ибодат қилган, бошқа томондан эса фоҳишахоналар билан алоқасини узолмайдиган авлиёнинг ибодати бўлиб, бунда у ўзининг жинсий тийиқсизлиги учун муросани топган. Буни Исо алайҳиссаломга эргашиш учун чақирилганларида, янада олижаноб касбларини ташлаб кетган Исонинг шогирдларининг намунавий ҳаёти билан солиштиринг. Бу одамлар ўзларига овқат топиш учун балиқ овлашдан ёки ўликларни дафн қилиш мажбурияти бўладими, пайдо бўлиши учун қулай вақтни танламай уларнинг кўз ўнгида ҳақиқат пайдо бўлганда, дунёвий ишдан воз кечдилар. Албатта, диндор одамлар: «Вой! Булар менинг бир-биридан дуруст йигитларим!» дейиши мумкин. Аммо бу болалар Худонинг «бир-биридан дуруст йигитлари» эканликларини тушуниш муҳимдир.
Албатта, ҳозир бошқача замон. Энди пайғамбарлар фақат тарихий нуқтаи назардан ва одамларнинг тасаввурида сув устида юрадилар, моховларни даволайдилар ва инсониятни эргаштириб юрадилар. Шунга қарамай, кўп одамлар ҳали ҳам Худонинг ҳақиқатини қидирмоқдалар, уни топгач эса, бунинг учун зарур бўлган қурбонликлар бўлишидан қатъи назар, улар шу заҳотиёқ унга риоя қилмоқдалар. Бирок бунинг учун улар дастлаб бу ҳақиқатга тўлиқ ишонишлари керак.
Хўш, муаммо нима? Гап шундаки, ахборот ҳеч қачон ҳозирги даражада очиқ, шунингдек (ҳеч бўлмаганда биринчи қарашда) ҳозирги пайтдагига қараганда чалкаш ва диний жиҳатдан обструктив бўлмаган. Интеллектуал воситалар ёрдамида улар эришиш мумкин бўлган динлардаги қарама-қаршиликлар ва адашишларни аниқлаш ва йўқ қилишга уринаётган кўплаб одамлар пайдо бўлди. Ҳақиқатни излаётган кўп одамлар, турли динларни обрўсизлантиришда бир оз тажрибага эга бўлишлари керак бўлганлигини айтишади. Уларнинг бир қисми пародия культлари бўлиб, бироқ аксарият ҳолларда Инжил ва Тавротнинг айрим вариантларига асосланган деб айтадиган, аслида эса уларда топилган мувозанатланган ва фундаментал таълимот борасида фарқ қиладиган мазҳаблар бўлган. Бир мунча вақт ўтгач, битта мазҳаб бошқаларга ўхшаб кета бошлайди, уларда фақат кичик доктринал фарқлар мавжуд, аммо ҳар доим шубҳали асосга асосланади. Ушбу мазҳабларнинг аксарияти замонавий "ҳақиқат", "ярим ҳақиқат" (бошқача айтганда, "ярим ёлғон") конгломератларига ва ҳақиқий ёлғонга айланди. Аммо муаммо шундаки, ҳақиқатни ёлғон билан аралаштириш гўзалликни бадбашаралик билан аралаштириш билан баробар. Бу иш бермайди. Ҳар қандай индивидуал дин бутунлай ҳақдир ёки ҳеч бўлмаганда қисман алдайди, чунки Худо хато қилмайди. Аммо агар одамлар ҳақиқат сифатида тақдим этиладиган нарсалар орасида ҳеч бўлмаганда биттасига ишонишмаса, қандай таълимотга ишониш мумкинлигини қандай билишади? Бундан ташқари, кўплаб диндор одамлар учун Худо инсониятни ўзини ўзи нотўғри тушунишга қолдирган ҳолда тарк этди, деган фикрни қабул қилиш қийин.
Бу муаммо том маънода доктриналарга тўла қулоқларга қичқиради: одам ҳақиқат ва ёлғонни аралаштириши мумкин, кейин буларнинг барчаси илоҳий моҳиятга эга деб ўйлаши мумкин, гўзаллик ва хунукликни аралаштиришдан кейин бу аралашма билан гўзаллик танловида ғолиб чиқишга ҳаракат қилиш мумкин деб ўйлагандай. Битта тукли ҳолни (одамни янада гўзал қиладиган эмас, балки аксинча) кимнингдир мукаммал юзининг ўртасига қўйсак, нимага эга бўламиз? Соф, ҳақиқий "фаришталик" гўзаллигими? Асло. Якуний натижада бадбашара юз пайдо бўлади.
Мукаммал ва бенуқсон Худодан келиб чиқадиган динга энг кичик ёлғонни ҳам жойлаштирсак, биз нимани оламиз? Масалан, кўплаб самимий издошлар. Бузуқ қонунлар тизимига риоя қилишни истаганлар учун, унинг апологлари косметик жарроҳнинг костюмини синаб кўришади. Улар доктринал дермабразия орқали муқаддас матнларнинг нотекис юзаларини силлиқлашда жуда яхши муваффақиятга эришишлари мумкин, аммо ҳақиқатни чинакам англаган ҳар бир киши асосий генлар ўшалигича қолишини тушунади. Шундай экан, кимдир бемаънилик уруғини сочиш учун муваффақиятсиз уринишларни осонликча таниб олса-да, бошқалар унга эргашишда давом этмоқда.
Шунга қарамай, қандайдир динга эътиқод қилишга қарор қилганларнинг аксарияти ғамгин қиёфа билан ва елкаларини қуйи солган ҳолда буни қилишни бошлайдилар, охир-оқибат уларга энг мос келадиган ёки ҳеч бўлмаганда ҳақорат қилмайдиган динни танлайдилар. Баъзилар қўлидан келган ҳамма нарсани қилиш маъносида тўғридан-тўғри Раббий билан телепатик коммюнике уюштиради, бошқалари эса бу ишончсиз хулосаларга осонгина ишонадилар. Кўпчилик, фақат ўзларининг шахсий, ички эътиқодларига асосланиб, доктринал эътиқодлар билан алоқа қилмасликлари сабабли барча доктринавий динларнинг агностикларига айланадилар. Соф, изчил ва тақводор.
Пойдевори омонат ва намойишкорона доктринавий заифликларга эга бўлган "асосланган" дин учун идеал ва бенуқсон Худога муросасиз ишонишни рад этиш мумкин. Ва ҳатто ҳурмат қилиш ҳам. Асрлар давомида ғайритабиий маданий аралашувлар ва ўнлаб йиллар давом этган нотўғри тарғиботдан сўнг, бутун авлодлар оилавий қадриятлардан юз ўгиргандан сўнг, кўплаб ғарбликлар руҳий жиҳатдан қийналишди. Бир томондан, биз хатоликларга мойил бўлган диний муҳандиснинг нопок қўли, қалбакилаштиришдан маҳрум ғарб онги учун тутқич бермас қадимий ва соф дин концепциясини кўрамиз. Бошқа томондан, кўпчилик ғарб одамларига яхши таниш бўлган муқаддас матнларга – яҳудийлар ва насронийлар Библиясига асосланган мавжуд динлардаги ҳаддан ташқари яққол камчиликларни кўрадилар. Айримлар тузоққа тушиб, ҳар томондан ушбу дилемма чегаралари билан қуршалган ҳолда қолиб кетиши мумкин. Бошқалар эса Библия матнларига чуқур киришиб кетади ва Таврот Иоанна Креститель, Исо Масиҳ ва яна бир пайғамбарни, худди Исо Масиҳ ўзидан кейинги пайғамбарни айтганлигини тан олади. Охир-оқибат, қуюқлашган зулматни ёритадиган ҳақиқат хабарини келтирадиган пайғамбарни.
Eттинчи кун адвентистлари, мормонлар ва бошқа кўплаб насроний мазҳаблари, уларнинг эътиқодлари асосчиси ушбу башоратни ўз динларига хос бўлган хушбўй ҳид билан бажара олдилар, деб таъкидлайдилар. Кўпчилик бундай баёнотга шубҳа билан қарашади ва излашни давом эттирмоқдалар. Бу китоб айнан шулар учун ҳам ёзилган.