Бироқ, кўпчилик одамлар ўзларини фақат муайян ижтимоий тизимга тегишли деб билиши ва кўпчилик манфаатларидан узоқлашишни истамаслиги сабали у ёки бу мафкуралар тарафдори деб ҳисоблашини инкор килмаслик керак. Улар мафкурани авлодлар томонидан етказиладиган анъанавий кийим-бош шаклига рози бўлгани каби қабул қиладилар. Масалан, инсон бу кўпчиликнинг мойиллигини қозонишнинг ва натижада, сиёсий ҳокимиятга даъво қилишнинг энг қисқа йўли эканлиги сабабли миллатчилик ғоясига чуқур ишонч ҳосил қилиши мумкин.
Келинг, диний мансубликка қарашларнинг энг тарқалган икки кўринишини таҳлил қилайлик:
Биринчидан, ҳар қандай диний мафкурага тегишли бўлиш иррационал бўлиши керак.
Бунга рози бўлганларнинг асосий далили - бундай мафкураларни тасдиқлаш инсон тушунишидан ташқарида ётади. Бундай “эътиқод”нинг барча жиҳатлари ҳақиқатга нисбатан кўпроқ иррационал ва хаёлий фактларга асосланган бўлиши керак.
Қарама-қарши нуқтаи назар унинг баъзи иррационал жиҳатларини ўз “эътиқоди” билан оқлаш учун ҳаракат қиладиган одамлар томонидан изҳор этилади.
Амалда, бу фикр тарафдорлари одамлар шунчаки “эътиқод”га эга бўлган ҳолда ўзини шунга ўхшаш ғояларга бўйсундириши лозим деб ҳисоблайди. Уларнинг хулосалари: якуний воқелик, моҳиятан, иррационал ва шу сабабли инсон онги уни тушуниб ета олмайди. Уларнинг мафкураси, таъкидлайди улар, қандайдир “халос бўлиш”га эришиш учун мантиқий асослашсиз қабул қилиниши лозим.
Бу далилни қабул қилиш жуда қийин, чунки мавжудотлар онгли бўлгани учун биз қуйидагиларни сўраймиз: Билим олиш учун ақл-идрокимиздан бошқа нимадан фойдаланишмиз керак? Агар бизни бирон иррационал нарсага, масалан, бир вақтнинг ўзида ўлиши муқаррар ва умри боқий бўлган мавжудотга ишонтиришга мажбур қиладиган бўлишса, биз шунчаки бу фикрни таснифлай олмаймиз. Шунинг учун, табиийки, инсоният экспериментал тарзда оқланиши мумкин бўлган ғоялар ва тушунчаларга риоя қилишга ҳаракат қилади.
Биринчи нуқтаи назарга қайтиб, шуни кўришимиз мумкинки, у биз ишонган нарсаларни мантиқий асослаб бериш ва тушуниш концепцясини тасдиқлайди. “Тушуниш” сўзига алоҳида эътибор қаратилган ва шу сабабли унга таъриф беришга ҳаракат қилиб кўрамиз. Дарҳақиқат, одам айрим математик ва илмий далиллар ҳақида аниқ “визуал” тасаввурга эга бўлиши мумкин эмас. Мисол учун, макон эгрилигини ёки чексизлик математик концепцияларидан бирини етарли даражада тасаввур қилиш мумкин эмас. Бундан ташқари, биз баъзи ҳайвонларнинг дунёни қандай қабул қилишини, масалан, кўршапалаклар кўриш учун овоздан юқори тезликдаги тўлқинлардан фойдаланиш сифатида тушуна олмаймиз. Бироқ, биз бу концепциялар уларнинг ақл иррационал тахминлардан эмас, балки мустаҳкам илмий асослари туфайли тўғри эканини биламиз. Шунинг учун биз уларни чиндан ҳам тушунамиз деб таъкидлашимиз мумкин.
Коинотни яратган Ягона, ҳамма нарсани биладиган зот ҳақидаги ғоя борасида нима дейиш мумкин? У ҳақида ментал ёки визуал тасаввурга эга бўлиш мумкин эмас, чунки у ҳар қандай жойдан ёки вақтдан қатъий назар, Коинотдаги ҳеч нарсага ўхшамаслиги аниқдир. Унинг мавжудлиги ҳақидаги далиллар табиатнинг ўзи томонидан биз эркин ўрганишимиз мумкин бўлган механизмга киритилган; демак, бу мафкура оқилона ҳисобланади. Агар ҳамма буни тушунса, унда асосий саволга ўтиш мумкин: нима учун Ислом?
Атеистик мафкура билан диннинг асосий баҳсли мавзуларидан бири - у Коинот жараёнларида ақлнинг ролини тушунтира олмайди. Яна бир муаммо: ҳаёт ўз қийматини йўқотмокда. Бундан ташқари, биламизки, табиатан одамлар ҳалолликка мойил, атеизм эса Ягона Яратувчи ва ўлимдан кейин мавжудликнинг давом этиши билан боғлиқ ҳамма нарса инкор қилади: бир томондан, одам ҳаққоний бўлишга мойил, бошқа томондан эса – ҳаётдан ҳамма нарса оладиган тарзда ўзини тутишга. Агар ҳар биримиз бу тамойилни ҳаётга татбиқ қиладиган бўлсак, жамият мавжуд бўла олмаган бўларди. Мисол учун, тасаввур қилинг, ҳаётдан ҳамма нарсани олишни истаган ҳамма ўғирлик қилишни бошласа. Агар шундай бўладиган бўлса, ҳеч ким барибир ўғирлаб кетиладиган маҳсулотларни ишлаб чиқаришни (озиқ-овқат маҳсулотларини етиштиришни) истамайди. Шундай қилиб, юқорида келтирилган тамойилни ҳақиқий ҳаётда амалга оширишга йўл қўйиб бўлмайди.
Агар теистик мафкураларга назар ташласангиз, улар инсон томонидан келтирилган, бузиб кўрсатилган ва ошкора нарсалардан иборат эканлигини сезиш мумкин. Яратгувчи томонидан инсониятга кўрсатилган ҳаёт тарзи одамларнинг ўзи томонидан яратилган мафкуралар учун ҳамма жойда эътибордан четда қолдирилади. Агар орамиздан кимдир Коинотни яратган Зотнинг маслаҳатини ва у ўз ичига олган барча нарсаларни ўрганмоқчи бўлса, нима фойдали ва нима зарарли эканлигини билишга ҳаракат қилса, одам қўли таъсири остида ўзгарган замонавий манбалардан кўра қадимги, асл манбаларига мурожаат қилган яхшироқ.
Уларнинг манбаи ваҳий эканлигини таъкидлайдиган мафкуралар бир қатор синовлардан ўтиши керак бўлиб, уларнинг биринчиси ва энг муҳими - бу изчилликдир. Изчилликнинг икки турини – ички ва ташқи изчилликни излаш керак. Ички изчиллик китобдаги бир фикр шу китобдаги бошқа фикрга зид келмаслиги керак деган маънони англатади. Ташқи изчиллик китобдан олинган фикр психология, физика, кимё, тарих, география, биология ва ҳ. к. соҳаларида маълум бўлган фактларга зид келмаслиги керак.
Ушбу тадқиқотлар олиб боришда, барча ҳақиқий динлар томонидан эълон қилинадиган ваҳийнинг моҳияти ҳақида, яъни Худонинг мукаммал фазилатлари мавжудлиги ҳақида ўйлаб кўринг. Шубҳасиз тўғриликка даъво қиладиган барча динларда Худо Ҳамма нарсани билади, Марҳаматли, Абадийдир... Бироқ, баъзи муқаддас китоблар инсон томонидан Худонинг алдангани мисол қилиб келтирилиб, Худонинг билими чекланган деб таъкидлайди. Аксинча, Қуръон Ҳамма нарсани биладиган Коинотнинг Ягона Яратувчиси бўлган олий даражадаги концепцияни ифодалайди.
Навбатдаги синовга - матннинг ҳақиқийлигига ўтамиз. Кўриб чиқилиши зарур бўлган савол - бугунги кунда мавжуд бўлган муқаддас китоб Оламларнинг Яратувчисидан олинганми ёки йўқми. Ислом тарихини ўрганиш Қуръоннинг минг тўрт юз йил аввал бўлгани каби бир хил эканлигини кўрсатади. Ваҳий қилинганидан буён у кўплаб одамлар томонидан ёдга олинган ва бу шаклда сақланиб қолган.
Яна бир синов - унинг тўлиқлиги. Ҳақиқатан ҳам, коинотнинг яратувчиси томонидан одамларга билдирилган ҳақиқий мафкура ҳаётнинг барча соҳаларида, жумладан, иқтисодиёт, тиббиёт, экология ва жамиятдаги муносабатлар учун энг қулай муносабатлар моделини ўз ичига олади.
Ниҳоят, универсаллик синови. Ҳақиқатан ҳам, тарихий ёки географик жиҳатдан боғланган мафкура, туғилган вақт ва жойдан қатъи назар, барча инсоний жамоаларга дин каби қўлланилмайди.
Хулоса тариқасида универсаллик, тўлиқлик, ишончлилик ва биринчи навбатда, изчиллик мезонларини қўллаб, сиз Қуръонни ноёб ва ўрганишга муносиб деб топасиз. Қуръоннинг ўзи юқорида келтирилган ёндашувни тасвирлаши қизиқиш уғотади. Мисол учун, Қуръонда шундай дейилган:
"Қуръонни тадаббур этиб кўрмайдиларми?! Агар у Аллоҳдан бошқанинг ҳузуридан бўлганда, ундан кўп ихтилофлар топар эдилар" (Нисо сураси, 82).
Тасодифми ёки тақдир?
Бутун Коинот дарҳақиқат изчиллик ва тартиб намунаси ҳисобланади. Биз мисол учун, осмон жисмлари ўз орбитаси бўйлаб ҳаракат қиладиган аниқликни ёки денгиздаги сув ўз навбатида, сувнинг буғланишида ҳосил бўлган шамол ёрдамида бошқариладиган булутлар ёрдамида қуруқликка ҳайдаладиган табиатдаги сувнинг айланиши мўъжизасини кузатишимиз мумкин. Шунингдек, айрим турдаги жониворлар миграцияси, масалан, кичик сув ҳавзасида яшаб қолиш учун океанда минглаб километр масофани босиб ўтадиган янги туғилган илонбалиқ ёки нектар излаб ҳаракатланиш учун қуёш нуридан фойдаландиган асаларилар мисоли ҳайратланарлидир. Нима учун барча жонзотлар жуфт-жуфт бўлиб тақдим этилиши ва коинотдаги жараёнларнинг универсаллиги ҳақида ўйланиш мумкин. Ҳатто энг ақл бовар қилмайдиган кичик ўзгаришлар ҳам табиатдаги мувозанатни бузиши мумкин: охир-оқибат, агар ер орбитаси бир оз бошқа йўналишда ҳаракат қилганида эди, сув ва натижада ҳаётнинг барча шакллари ҳеч қачон пайдо бўлмаган бўларди. Аслида, биз фазовий қонунларда катта боғлиқликни кўриб турибмиз; жонли ва жонсиз табиатнинг элементлари орқали, микрокосмик суператом зарралардан коинотнинг макрокосмик майдонига тўғридан-тўғри интеграция ҳар бир даражада намоён бўлади.
Бу ҳақида фикрлаш бизни абадий саволларга олиб келиши мумкин: бундай кенг қамровли тартиб аниқ тасодиф туфайли пайдо бўлиши мумкинми? Ёки тирик ва жонсиз мавжудлик шаклларининг кўплиги – эҳтимол, уларни таҳлил қилиш ва таърифлаш мумкин бўлган қонунлар бўйича яратган онгли яратувчи томонидан яратилган бўлиши мумкинми? Қандай хулосалар чиқаришим мумкин?
Ушбу саҳифадаги ҳарфлар тартибсиз равишда мантиқий ва изчил жумлаларга айланиши мумкинми?
Ҳис қилиш органлари ва онгга эга бўлган шахс тасодифан яратилиши мумкинми?
Миллиардлаб галактикалардан иборат бўлган улкан Коинот инерция бўйича эволюция қилиши мумкинми?
Битта-ягона тирик ҳужайранинг мураккаблиги ва ўзаро таъсири бутун Коинот ҳақида қўя турайлик, шу қоғозга ёзилган матннинг мураккаблигидан ортиқми? (Боз устига, Коинот бу қоғозни ҳам ўз ичига олади...!) Бир тирик ҳужайранинг интеграцияси ва мураккаблиги Коинотни қўя турайлик, ҳар қандай китобларда мавжуд бўлган маълумотлардан анча юқори (айниқса, бу китобларнинг ўзи Коинотнинг бир қисми ҳисобланади.) Биламизки, ўз хоҳишимиз бўйича дунёга келмаганмиз, чунки эмбрионнинг ривожланиши табиат қонунларига йўналтирилган ва бўйсунади. Лекин ким томонидан ва қандай қонунларга? Тасодифми? Ёки Тақдирми?
Жонли мавжудотларнинг хилма-хиллиги ҳақида нима дейиш мумкин? Уларнинг пайдо бўлиши учун ким жавобгар бўлиши мумкин? Наҳотки Коинотнинг ҳозирги ҳолати кураш асносида ҳокимият тахтини қўлга киритишга ҳаракат қиладиган ақл бовар қилмайдиган қудратли мавжудотларнинг хаотик ва зиддиятли жамоалари натижаси бўлиши мумкинми? Ҳақиқатан ҳам, бу ҳолатда биз уларнинг кетма-кетлиги ўрнига табиий жараёнларнинг қарама-қаршилигини кузатамиз. Ёмғир ўрнига, осмондан филларнинг оқими бизнинг устимизга қулаши мумкин эди (соябон бу каби вазиятда умуман фойдасиз бўлар эди!). Савол туғилади: жонли мавжудотларнинг хилма-хиллиги орасида ким биринчи бўлиб пайдо бўлган? Ва нима учун? Бошқа томондан, агар барча тирик мавжудотлар бир-бири билан доимий муросада бўлсалар, эволюция учун ҳеч қандай стимул бўлмасди, бу аниқ.
Агар тасодифийлик (юзага келиш бехослиги) ва хилма-хиллик (икки турдан ортиқ турдаги жонзотларнинг мавжудлиги) фаразларига муносабатимиз салбий бўлса, жавоб нол ва икки ўртасидаги оралиқда бўлади. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, фақат Битта бошқарув Кучи бўлиши мумкин - худоларнинг ярми ва тўртдан бир қисми, воситачилар, сирли мавжудотлар, инсон жинсидан бўлган ёки бўлмаган бошқа ҳамкорлари йўқ куч бўлиши мумкин. Бу Буюк Ақл, замон ва маконга оид континиум каби барча жонли ва жонсиз жонзотларни яратди ва ривожлантирди, демак, бундан мустақилдир.
Агар биз бундай хулоса чиқарган бўлсак, демак, жисмоний ва руҳий жиҳатдан инсон бу Ақл томонидан ихтиро қилинган қонунларга мувофиқ ривожланиши керак. Одамларнинг ушбу мажбурий психологик қарамлигидан ташқари, табиат қонунларига кўра, биз ҳам ақл-заковатга эга бўлиб, шубҳа-гумон билдириш ва мулоҳаза юритишга қодирмиз. Мантиқ ёрдамида ўйлайдиган киши, Ягона Яратувчининг мавжудлиги ва унинг зарурлиги ҳақидаги хулосага осонгина келади. Бундай киши ўзи билан, одамлар билан ва табиат билан муросада, буни тушуниш билан яшаши керак.
Дарҳақиқат, ақлли одамлар исталган даврларда ер шарининг исталган нуқтасида яшаган. Уларни қалин жунглини кесиб ўтаётган ҳолда ҳам, аҳоли гавжум яшайдиган ва одамларга тўлиб кетган шаҳарларда ҳам учратиш мумкин. Бундай одамларни бошқалардан ажратиб турадиган жиҳат – ўз ҳаётига ўйлаб, фикрлаб ёндашишдир. Агар биз бу одамларга универсал тилда, Парвардигор тилида “ихтиёрий, тинч бўйсуниш” маъносини англатадиган ном берадиган бўлсак, бу “мусулмонлар” бўлади.
Доктор Жафар Шайх Идрис,
"ANALYS" маърузалари учун махсус, Торонто.
Абу Муслим таржимаси
