1935 йил сентябрь ойида, "ҳаёт яхшиланган, ўртоқлар, ҳаёт янада кувноқроқ" бўлган пайтда, Сталин тайёрланаётган янги Совет Конституцияси ҳақида Молотовга хат ёзди: "У аллақачон эришилган нарсаларни ўз ичига олиши керак". 1936 йилги Асосий қонун, асосан, раҳбарнинг ўзида "эришилган", яъни синфий кураш оловидан "меҳнаткаш халқ" бирлигининг чиқиши, уларнинг сиёсий режим барқарорлигини тан олиши, унга қаршилик кўрсатишнинг мумкин эмаслиги ва уни қўллаб-қувватлаш мажбуриятини белгилаб берди.
Аслида, бунинг учун ҳатто "эркин" сайловларни ҳам бошлаш арзирди. "Сайловларнинг умумийлиги", Бутуниттифоқ оқсоқоли Калининнинг режасини ростгўй очиб берганидек, "совет ҳокимиятининг бевосита душманларини аниқлаш ва фош қилиш имконини беради". Иштирок этмаслик садоқатсизлик белгисидир. Ким садокатсиз ва бирлашмаган бўлса - у йўқ қилинади. Айтганча, сайлов тартиб-қоидаларига мажбурлаш бугунги кунда жуда таниш бўлган усуллар билан амалга оширилди - 1937 йилги Олий Советга сайловлар пайтида Москвадаги барча давлат автомобиллари касал ва қарияларни сайлов участкаларига олиб келиш учун реквизиция қилинган.
Қайталанувчи тоталитаризм
Шимолий Техас университетининг Россия тарихи профессори Ольга Великанова ўзининг "1936 йил Конституцияси ва сталинизм оммавий сиёсий маданияти" китобида кўргазмали сохта воқеликни ихтиро қилиш механикаси ва аҳолининг унга муносабатини таҳлил қилади. Сталинистик куч технологиялари ва уларга оммавий реакция нафақат тарихий маънога эга. Авторитар ва тоталитар режимлардаги ҳукумат техникаси ҳам, оммавий кайфият ҳам анча юмшоқ ва модернизация қилинган сиёсий тизимлар шароитида ҳам деярли том маънода такрорланади. Ғилдирак изи самараси - ҳукмронлар учун ҳам, бошқариладиганлар учун ҳам - бенуқсон тарзда такрорланади.
Бутун совет ва ҳозирги постсовет тарихидаги сиёсий маданият архетиплари, Великанова ёзганидек, ғайриоддий барқарор ва бугунги кунда ҳам ишламоқда. Тадқиқотчи жамоатчилик кайфиятидаги кўчма қизил байроқларни санаб ўтади: “ижтимоий бирдамликнинг йўқлиги, ишончсизлик, моддий шароитдан юқори даражада норозилик ва режимнинг ўз ваъдаларини бажара олмаслиги, “биз уларга қарши” парадигмаси, ижтимоий муносабатларга таяниш, имтиёзлар, раҳбарни ҳурмат қилиш ва ташқи сиёсат соҳасидаги қамал қалъа ҳақидаги афсона".
Маълум бўлишича, бугунги оммавий сиёсий маданият сталинизм маданиятидир. У совет ва постсовет тараққиётининг ўша даврларида, айниқса, давлат сиёсатга жадал аралашиб, иқтисодиётга аралашиб, ўта консерватив мафкураларни тарғиб қилишга эътибор қаратмоқда.
Юрий Левада издошлари томонидан ривожлантирилган "совет одами" ни доимий равишда такрор ишлаб чиқариш концепциясига рози бўлмаслик мумкин, аммо бу ҳолда «сталинчи одам» дунёга муносабати ва идроки барқарорлигини тан олиш керак бўлади. Авторитар модель ва мафкура юқоридан ўрнатилган, аммо юқоридан келадиган таклиф қуйида мавжуд бўлган талабга жуда мос келади. Ҳатто бу талаб Путин империянинг барбод бўлишини энг катта геосиёсий фалокат деб атагунига қадар бўлганидек, ухлаб қолган бўлса ҳам. Уни уйғотиш учун эса Қримнинг аннексия қилинишига қадар ҳаракат қилиш керак бўлди.
Ушбу ҳодисани Лев Гудков ўзининг янги китобида "қайталанувчи тоталитаризм" деб атайди: "Сиёсий маданиятнинг устун хусусияти ҳозирги вақтда ҳаётий кўрсатмаларнинг ўзига хослиги бўлиб келган ва шундай бўлиб қолмоқда: ҳокимиятнинг ўзбошимчалигига пассив мослашишга йўналтирилганлик, пастга мослашиш стратегияси." Пастга мослашиш - бу, масалан, турмуш даражасининг пасайиши ёки сиёсатдаги салбий ҳодисалар шахслар томонидан new normal, янги норма сифатида қабул қилинадиган хатти-ҳаракатлар туридир.
Расмий равишда деярли Европа эркинликларини берган 1936 йил конституцияси СССР фуқароларини янада эркин хулқ-атворга ва фикрларни очиқ ифода этишга ундаши керак эди. Шу тариқа фуқаролар ўзларини фош қилдилар, ўзларини билдириб қўйдилар ва шунда тоталитар режим учун норозиларни аниқлаш осонроқ бўлди.
Худди шундай вазият, Хрушчевнинг илиқлик даври йилларида Совет Иттифоқининг ҳаддан ташқари рефлексив ва фаол фуқаролари ўзларини анча эркин тута бошлаганларида, жумладан, чинакам марксизм-ленинизмни тарғиб қилувчи кичик норасмий тузилмаларни ташкил қилишида пайдо бўлди. Ажабланарлиси шундаки, айнан шу либерал тарихий даврда антисовет ташвиқоти ва тарғиботи учун судланганлар сони кўпайди - ўзи сиёсий эшикларни очган давлат ҳаддан ташқари эрксевар бўлиб кетган одамларни бажонидил репрессия қилган.
Бироқ, раҳбарлар нафақат 1936 йилги Конституция, балки 1937 йилги Бутуниттифоқ аҳолини рўйхатга олиш билан ҳам тасдиқланиши керак бўлган эришилган бирликка қисман ишонишган бўлиши мумкин. «Аҳолини рўйхатга олиш куни (1937 йил 6 январь. — А.К.), — деб қайд этади Великанова, — «Правда» аҳоли сонининг кўпайиши, саводхонлик ва таълимнинг ошишини башорат қилиб, диний эътиқодларнинг амалда йўқ қилинишини таъкидлаган».
Аҳолини рўйхатга олиш натижалари ҳокимиятни эсанкиратиб қўйди - диний хурофотларга ботган ва аллақачон ўз давлати томонидан йўқ қилинган аҳоли ўсишни хоҳламади. Расмийлар "Аҳолини рўйхатга олиш СССРда очликдан ўлганлиги ва бир неча миллион кишининг коллективлаштирилиши муносабати билан СССРдан эмиграция қилинганлиги ҳақидаги фашистик ёлғонни исботлаш вазифаси билан саботаж тарзда ўтказилди" деган хулосага келди. Хаёлий воқелик ва дунёвий воқелик ўртасидаги тафовутни "саботажчи" статистикларни қатл этиш ва аҳолини рўйхатга олиш натижаларини бекор қилиш орқали тўлдириш керак эди.
Салбий айнан ўхшашлик
Ҳар бир нарсада давлатнинг тўлиқ мавжудлиги шароитида ҳар қандай изчил мавжудлик, шу жумладан ҳамма жойда мавжуд бўлган радиокарнайнинг бир сония ҳам тўхтамасдан тинимсиз ғўнғирлаши, фақат воқелик табиий деб қабул қилинган тақдирдагина ўринга эга бўлиши мумкин. Айтганча, радионинг ўрни ва Великанова бунга эътибор қаратади, жуда катта эди - баъзида оддий фуқаро ўз фикрларини юкланган ва эфирга узатилган фикрлардан ажрата олмасди.
Сталин даври ишончнинг дихотомияси билан ажралиб турарди: раҳбарга ишонилган (агар бош эгишни ишонч атамаларида таърифлаш жоиз бўлса), аммо ҳокимият ва унинг муайян ҳаракатларига ишонилмаган. Айнан шу нарса бугунги Россия шароитида кузатилмоқда: давлат ғоясини ўзида мужассам этган олий институтларга рамзий, баъзан муқаддас ишонч ва давлатнинг кундалик ҳаётга ҳар қандай аралашувига юқори даражада ишончсизлик. Бу айниқса, ковиддан эмланишдан қочишда намоён бўлди.
Кўпинча қонуний зўравонлик чегарасидан ташқарига чиққан давлат ҳокимият институтлари қўрқув ва нафрат объекти бўлиши мумкин. Ҳар ҳолда, бугунги кун ҳақида гапирадиган бўлсак, сўнгги йилларда оммавий қатағон қўрқуви кескин кучайган. Бироқ зўравонлик қўллаётганларга кўпроқ ишонилади – ишончга лойиқ муассасалар рўйхатида армия, президент ва ФСБ биринчи ўринда туради.
Зўрловчилар ҳам ҳимоячилардир. Бу фуқароларда ривожланган Стокголм синдромининг бир тури. Уни сақлаб қолиш учун ташқи ва ички хавф-хатар ҳиссини шакллантириш, ички ва ташқи душманларнинг образларини аниқ тузиш керак. Бизнинг айнан ўхшашлигимиз салбий, унга ёт бўлганларни қабул қилмайди, унга бегона керак, унга душман керак. Мана шундай салбий консенсус режими шаклланади - бизга ҳужум қилишади, биз ўзимизни ҳимоя қиламиз, улар доимо ёмон ва маънавиятсиз, биз доимо яхшимиз ва бизда ажойиб адабиёт бор. Бу модел Сталин даврида мавжуд эди, ҳозир ҳам мавжуд ва ишлаб турибди.
Душмандан нафратланиш керак. "Одамлар нафратланишни ўзларининг бурчи деб билишган", - дея таъкидлайди Великанова, жумладан, Конституция лойиҳаси билан боғлиқ муҳокамаларда совет фуқаролари таклиф қилинган ҳуқуқ ва эркинликларга ғазаб билан ҳужум қилгани (ва бу ўзига хос провокация эди!) ҳақида мисоллар келтириб: 1936 йилда қарама-қарши ва бирлаштирувчи сафарбарлик турлари бирлаштирилди, аммо қарама-қарши тур тобора кўпроқ қўллаб-қувватлана бошлади.
Парадоксал, аммо фақат ташқаридан қараганда томондан парадоксал тарзда, хайрихоҳ Конституция Катта Террор даврига ўзига хос увертюра бўлиб хизмат қилди: бирлаштирилмаган, партия ва Конституция томонидан белгилаб қўйилган айнан ўхшашликдан чиқиб кетганларни фақат репрессияни кутиш мумкин. Чунки улар табиатан ноқонуний, шунинг учун душман ва хавфлидир.
Тугаб бораётган сталинизмнинг мафкуравий дискурси худди шу нафрат манбаи билан озиқланишда давом этди. Конституция, раҳбарлик нутқлари ва ВКП (б) тарихи қисқача курсидан ташқари, санъат ҳам мавжуд эди. Улардан энг муҳими эса кино эди. Шеффилд университети профессори Евгений Добренко ўзининг икки жилдлик “ Тугаб бораётган сталинизм. Сиёсат эстетикаси" тадқиқотида ёзувчи Леонид Соболевнинг 1946 йил февраль ойида Сергей Эйзенштейннинг "Иван Грозный" фильмининг иккинчи сериясини муҳокама қилиш пайтида айтган симптоматик сўзларини келтиради: "Опричнинани севиб қолиш керак".
Ёзувчи Всеволод Вишневский "Правда" газетасида чоп этилган, Иван Грозный "ўз даврининг илғор арбоби" ва Сталиннинг тарихий прототипи сифатида пайдо бўлган фильм ҳақидаги мақоласида подшоҳнинг "давлатнинг ички яраси - бояр мухолифати" билан "қаттиқ ва даҳшатли" курашини таъкидлайди. "Ёмон боярлар" модели - бу нақадар таниш. 1936 йилги Конституцияни муҳокама қилиш чоғида сайлов тизимини демократлаштириш мақсадларидан бири сифатида ҳукмдорнинг давлатни бошқаришига тўсқинлик қиладиган ёмон амалдорларни, "боярларни" қувиб чиқариш таъкидланди. Улар эса, кинодаги боярлар боши ерга теккунча таъзим қиладилар, "Германия ва Полша-Литва князлари ва панлари" га хат ёзадилар. "Ва бизнинг томошабинимизга Грозний нега бу реакционерларнинг калласини олганлиги тушунарли бўлади."
Сталин Конституцияси бир вақтнинг ўзида бир марталик бирлаштирувчи ва қарама-қаршилик ролини бажарди ва 1937 йилда давлат террорининг биринчи катта тўлқини пайтида фанерадан ямалган декорациялар мақомида қолади. Лекин бу унинг 40 йилдан кўпроқ вақт давомида мавжуд бўлишига тўсқинлик қилмади, ўшанда бошқа бир раҳбар асосий ҳужжатда турғунликнинг қотиб қолганлигини қайд этган эди. Кейин яна бир етакчи – демократия ютуқларини қайд этди. Яна бири - етук ва тўлақонли автократия режимини шакллантиришни.
Конституциялар умумлаштирарди, алдарди ва аврарди. Ҳокимият технологиялари, унинг мафкуравий асослари ҳамда тарғибот ва конституция истеъмолчиларининг оммавий сиёсий маданияти деярли ўзгармаган ёки "қайтариладиган" бўлиб чиққан.
Андрей Колесников, Москва Карнеги маркази
Абу Муслим таржимаси
