«Илм ан-нафсият» умумий номи остида маълум бўлган психика ҳақида Ислом «нафс» тоифасини тадқиқ этиш билан тўғридан-тўғри боғлиқдир. Ушбу атама араб тилидан таржима қилганда турли маъноларни англатади. Бироқ ушбу ҳолатда «қалб», «психика», «ички Мен», «эго» ва ҳ.к. кўпроқ тўғри келади.

Одамлар хато қиладиган бир қатор масалаларда жамоавий психология катта таъсир кўрсатади. Бу таъсир айниқса, дин танқислигини ҳис қиладиган, «тўда инстинктига эргашиш» меъёрга айланиб қолган жамиятларда сезиларли. Ҳаттоки одам нима тўғри эканлигини ғайришуурий равишда тушуниб етадиган бўлса ҳам, оломон психологияси таъсири остида у виждонини нотўғри фикрлар билан ёпиб юборади, эмиш-ки, қанчадан-қанча одам хато қилиши мумкин эмас. Аслида эса, кўпчиликнинг фикри бирон-бир масаланинг тўғрилиги мезони саналмайди.

Психология ва ахлоқ муаммолари Исломга нисбатан турлича муносабатга эга. Бир томондан, у ғарбда яшаётган мусулмонлар ҳақида хато фикрлар, уларнинг феъл-атвори ва менталитети ҳақида стереотип (бир ёқлама) тасаввурлар билан боғлиқ. Бошқа тарафдан, аксарият ҳолларда фундаментализм ва мутлақ ҳукуматга таянишга ўрганган мусулмонлар жамиятида фикр хилма-хиллиги, қарама-қаршилиги ҳамда конструктив баҳс-мунозара юритишга ҳалақит беради.

"Дин мени чеклайди, куфр эса чорлайди,
Ортимда Каъба, олдимда эса черков" (Мирзо Ғолиб)

Кўчада XXI аср, нанотехнология даври, эртакларнинг ҳақиқатга айланаётган вақти, илгари фақат орзу қилиш мумкин бўлган нарсалар одатий нарсага, ҳаётнинг бир қисмига, унинг атрибутига айланаётган пайт. Ушбу тараққиётнинг бошида инсон туради, уни инсон ҳаракатга келтиради.

Қуллик – фақат ички ва ташқи расм-русумлар исканжасида яшаётган инсоннинг ички ва ташқи аҳволидир. Инсон уларга қарам, уларга тегишли ва ҳатто уларни қандай қилиб алмаштириш ёки улардан қутилиш ҳақида ҳам ўйлаб кўрмайди. Қуллик – лидерликнинг зиддидир.

Ўтган мақолада фанатизм тушунчаси кўриб чиқилган, унинг чегаралари ва баҳолаш мезонлари белгиланганди. Бироқ бу ҳодиса муайян кишининг онгида қандай ривожланиши энг катта қизиқиш уйғотади. Бошқача қилиб айтганда, қандай қилиб одамнинг фанатикка айланиши. Нима сабаддан айрим одамлар бундай бўлади, бошқалар эса – йўқ.

Ҳозирги пайтда биз тафриқа, фитна ва шу каби салбий ҳодисалар қанчалик кенг тарқалишига гувоҳ бўлмоқдамиз. Айниқаса, ижтимоий тармоқларда бу каби салбий ҳислатлар кўпайди. Ҳамда бундай ҳолат ҳаётнинг кўплаб жабҳаларида ҳам кузатилмоқда ва агарда уларнинг шоу-бизнес ёки бошқа бир шунга ўхшаш соҳада мавжудлиги ҳалокатга олиб келмасада, мусулмонлар муҳитдаги тафриқа оғир оқибатларга олиб келиши мумкин. Бунинг сабаби нимада, у қандай амалга ошади?